Copyright © 1992 by

Dr. Metin ERKAYA

Vatan Caddesi No: 11/2, Sincan ANKARA

Tel: (4)270 1910

Fax:(4)271 1907Adres ve telefon numaraları artık geçerli değildir.

Ali rights reserved. No part ofthis book may be reproduced without

prior written pernıission of t he aut hor.

Her hakkı saklıdır. Bu kitabın hiç bir kısmı yazarın yazılı izni olmadan çogaltılamaz.

Baskı: Ahsen Basın Sanayi A.Ş., İSTANBUL

Tel: (1)507 1617

ÖZBEKÇE’Yİ ÖĞRENİYORUZ

Ўзбекчани

Ўрганамиз

Dr. Metin ERKAYA

SÖZBAŞI

Son yıllarda meydana gelen gelişmeler, Sovyetler Bir­

liğinin dağılması, Türk cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını

kazanmalarına yol açtı. Bu durum karşılıklı münasebetlerin

gelişmesine, gidiş gelişlerin artmasına sebep oldu. Siyasî,

ekonomik ve kültürel alanlarda görüş alış verişleri sözko-

nusu oldu.

1991 Ağustosunda İSPA Turizmin düzenlediği Özbe­

kistan gezisine katıldık. Taşkent, Semerkand ve Buhara'yı

ziyaret ettik. Her kesimden insanla tanıştık, görüştük, soh­

bet ettik. Kelimelerin çoğu aynı olsa da, kullanım yerlerinin

ve eklerin farklı oluşunun birbirimizi anlamada güçlüklere

sebep olduğunu gördük.îlişkilerin daha sağlıklı yürüyebil­

mesi için dil problemini halletmek gerekiyordu.

Bu güçlüklerin giderilmesine yardımcı olmak, karşılıklı

anlaşmayı sağlamak; eğitim, dostluk ve yardımlaşmayı

kolaylaştırmak için, muhterem Prof.Dr.M.Es'ad COŞAN

hocamızın teşvikleri ile Özbekçe konusunda böyle bir çalış­

maya başladık.

Alfabe farklılığı dolayısıyla önce alfabe üzerinde dur­

duk. Harfleri, okunuşlarındaki farklılıkları örneklerle gös­

terdik. Metin parçaları koyduk. Transkripsiyonda sade bir yol izledik, öğrenmeyi zorlaştıracağı düşüncesiyle fazla işa­

ret kullanmaktan kaçındık. Özbek alfabesindeki "o, х, қ" harflerine karşılık olmak üzere üç harf (â, h, k) ilâvesiyle

yetindik.

İkinci bölümde gramerle ilgili bilgiler verdik. Türkiye

Türkçesi'nden farklı olan ekler üzerinde daha çok durduk.

Örneklerle daha iyi anlaşılmasını sağlamaya çalıştık.

Kitabımızın üçüncü bölümünde ise çeşitli konularda

küçük metin parçaları koyduk. Metinlerle ilgili yeni keli­

meleri ve fiilleri verdik. Diyaloglar verdik. Daha iyi hatırda

kalacağını düşünerek her konuda atasözleri (makâllar)

derledik. Kitabın sonuna kitapta geçen Özbekçe kelimelerle

ilgili bir de sözlük koyduk.

Özbekçe ile ilgili bu çalışmamızın Özbekçe öğrenmek

isteyenlere yardımcı olacağını düşünüyoruz. Böylece sev­

gili, hürmetli, misafirperver, dost ve kardeş Özbek halkı ile halkımız arasında dostluğuır ve yardımlaşmanın gelişmesine

katkıda bulunabilmeyi ümid ediyoruz.

Çalışmalarımızda bizi teşvik eden Prof. Dr. M. Es'ad

Coşan hocamıza, kitabı hazırlarken kendisinden çok istifade

ettiğimiz Özbekçe hocamız Prof. Dr. Hüseyin Özbay beye,

sözlük temininde yardımcı olan Özbekistan'h arkadaşımız

Emanullah Mahdum'a, Kiril fontlarının temininde ve kita­

bın dizilmesinde yardımcı olan kardeşlerim Dr. H. Hüseyin

Erkaya ve H. Ali Erkaya'ya teşekkür ediyorum.

Dr. Metin ERKAYA

Sincan, 9.9.1992

II

I. ALFABE

ÖZBEK TÜRKÇESİ

Özbekler, üç kavmin birleşmesinden meydana gelmiş­

lerdir: Kartuklar, Oğuzlar, Kıpçaklar. Bu üç kavmin izleri

dillerinde de görülmektedir. Bugünkü Özbekistan, 1860 ile 1880 yılları arasında Rus işgaline maruz kalan ve çarlık

Rusya'sında Türkistan Umumî Valiliği adı ile idare edilen

Batı Türkistan'ın bir parçasıdır. Türkistan Umumî Valili-

ği'nin Fergana, Semerkand, Sirderya vilâyetlerinin birer

parçasıyla; Hive, Buhara Hanlıklarının Özbekler'le

meskûn olan kısımları bugün Özbekistan Türk Cumhuri-

yeti’dir. Diğer Ortaasya Türk Cumhuriyetleri'nde, Afganis­

tan ve Tacikistan'da da azınlık olarak yaşayan Özbekler

vardır. Bugünkü Özbekistan'ın nüfusu 21 milyondur.

Eski Çağatay dilinin devamı olan ve bazı ağız farklılık­

ları gösteren Özbekçe, zengin bir devlet dilinin mirasçısıdır.

Kuzey Özbekçesi edebî dile daha uygun olduğu halde, son zamanlarda Taşkent şivesi resmî dil olarak kabul edilip,

yazı dili haline getirilmiştir. Bu şive Farsça'nın etkisi

altındadır. Ses uyumuna riayet edilmez. Uzun "a" larda "o" laşma vardır. Ayrıca uzun yıllar Rus yönetiminde kalındığı

için Rusça'nın da etkisinde kalmış, pek çok Rusça kelime

ve terim günlük hayatta kullanılır olmuştur.

Özbekistan'da 1927 öncesinde — bütün Türklerde

olduğu gibi — Arap harfleri kullanılıyordu. 1927-1928 de Latin Alfabesi'ne geçtiler. 1939 dan beri de Kiril

Alfabesi'ni kullanıyorlar. Günümüzde bir kısım aydınlar,

Türkiye ile daha kolay diyalog kurmak için Latin Alfabesine

geçilmesini isterken; bir kısım aydınlar da eski kültürle

irtibat kurmak için Arap harflerine geçilmesini istiyorlar.

Fakat halen resmen Kiril Alfabesi kullanılıyor. Afganistan

Özbekleri ise Arap harflerini kullanıyorlar.

ÖZBEK ALFABESİ

Kiril Latin (Arap-)

A a : A а/ав (I, l, a )

Б 6 :Bb( <_>)

B B :'Vv(j)

Г r :Gg(^)

Д Д :Dd(j)

E e :Ee(îa )

E ё : Yâ ( L )

Ж ж :Cc(r)

3 3 : Z z (j, )

И и : ii/IiQI,^)

Й й : Yy(^) •

K k :Kk(J )

Л л :L1(J)

Mm : M m ( a )

H h : N n (j)

O o :Ââ/Ââ(I, I ) П n :Pp(<_>)

P p :Rr(JLatin (Arap)

Uu/ÜöGl^)

inceltme işareti

Ee(l)

Yu/yü^ ) Ya(Aj, L ) Oo/Öö(_,l,_>)

Kk(j)

Ğğ(^)

Hh(4,c)

Bugünkü Özbek Alfabesi'nde 33 harf, 2 işaret vardır.

Harflerden 7 si (6 +1) ünlü harf, 26 sı ünsüz harftir.

A. ÜNLÜ HARFLER:

A a :(Aa/iEae) И и :(îi/Iı)

O o :(Ââ/Ââ) У y :(Uu/Üü)

E e / Э э :(Ee) Ў ў :(Oo/Öö)

Ünlü harfler 6 (+1) tanedir. Bu altı harf 10 ünlüyü ifade

ettiği için yetersizdir. Bunu telâfi etmek için kalın ve ince ünsüz harfler vardır. Bu harfler, kalın ünsüzlerin yanında

kaim; ince ünsüzlerin yanında ince telaffuz edilirler.

1) A a : ( A a / Ж x )

Kalın ünsüzlerin (қ, ғ, х) (k, ğ, h.) yanında Türkiye

Türkçesi'ndeki "a" gibi telâffuz edilir.

халқ : halk: halk

ғани : ğani: zengin

қанот : Ranât: kanat

қ a рға : karğa: karga

қарши : karşi: karşı

Diğer ünsüzlerin yanında Türkiye Türkçesi'ndeki "e" ile "a" arasında, "e" den daha açık ve geniş telâffuz edilir

(ae). Bunu her yerde "a" olarak gösterdik.

зафар : zafar (zaefaer): zafer

дарвиш : darviş (daerviş): derviş

санамоқ : sanamâk (saenaemâk): saymak

тафаккур : tafakkür (taefaekkür): tefekkür

Geniş, çok açık ve biraz yuvarlak bir ünlüdür, "o" ya benzer uzunca bir "a" sesini verir. Arapça ve Farsça'dan

geçen kelimelerdeki uzun "a" 1ar bu harfle gösterilir.

Özbekler buna "tolık a" diyorlar. Bunu biz "â" şeklinde

gösterdik.

ocoh : âsân : kolay

солиҳ : sâlih : sâlih

ocmoh : âşinân : gök

Türkçe kelimelerdeki bazı "a" 1ar ve "-mak" ekinin "a" sı da bu harfle gösterilir. Bu ses yalnız Özbek Türkçesi'nde

vardır.

ёғоч : yâğâç : ağaç

томчи : tâmçi: damla

топмоқ : tâpmâk : bulmak

Rusça'dan geçen kelimelerde "o" okunur.

доктор : doktor: doktor

турколог : türkolog : türkolog

калорифер : kalorifer: kalorifer

Э э : ( E e )

Türkiye Türkçesi'ndeki "e" ile "i" arasında telâffuz edi­

lir. Sadece ilk hecelerde vardır. Avrupa dillerinden alınma

kelimelerde diğer hecelerde de olabilir. Biz buna "kapalı

e" diyoruz. Özbekler "yapık e" diyorlar. Bunu "e" olarak

gösterdik.

кеча : keça : gece, dün

келин : kelin : gelin

кетмоқ : ketmâk: gitmek

Bu harf kelimenin başında olduğu zaman "ye" okunur.

ep : yer : yer

ел : yel: rüzgâr

елка : yelka : omuz

4

Kelime başlarında "e" okunması için "Э" şeklinde yazı­

lır.

эса : esa : ise

элчи : elçi: elçi

эрталао : ertalab : sabahleyin

4) И и : ( İ i / I ı )

Kalın ünsüzlerin (қ, ғ, x) ( k, ğ, h) yanında "ı" oku­

nur.

хирқа : hırka: hırka

қирғиз : kırğız : kırğız

хилма-хил : hılma - hıl: türlü türlü

Diğer harflerin yanında "i" okunur,

тил : til: til илик : ilik: ilik йигит : yiğit: yiğit

5) Ў ў : ( O o / Ö ö )

Kalın ünsüzlerin (қ, ғ, x) (k, ğ, h) yanında "o" oku­

nur.

қўй : koy : koyun

ғўза : ğoza : pamuk bitkisi

хўраз : horaz : horoz

қўшимча : koşimça: ek

İnce ünsüzlerin (к, г, ҳ) (k, g, h) yanında "ö" oku­

nur.

гўзал : gözal: güzel

ҳўкуз : höküz : öküz

кўнгил : köngil: gönül

Diğer ünsüzlerin yanında "o" da, "ö" de okunabilir,

ўт : ot: ateş тўшак : töşak: döşek

жўналиш : cönaliş : yöneliş

6) У y : ( U u / Ü ü )

Kalın ünsüzlerin (қ, ғ, x) (k, ğ, h) yanında "u" oku­

nur.

қуш : kuş : kuş ғурур : ğurur: gurur

хурсанд : hursand : memnun

înce ünsüzlerin (к, г, ҳ) (k, g, h) yanında "ü" oku­

nur.

кул : kül: kül гуноҳ : günâh : günah

ҳуркмоқ : hürkmâk : ürkmek

Diğer ünsüzlerin yanında "u" veya "ü" okunabilir,

бунча : bunça: bunca

шундай : şunday : şunun gibi мукаммал : mükammal: mükemmel

6

B. ÜNSÜZ HARFLER

д E

Ж 3

Й К

Л м

н пб в

г д

« • е

ж з

w и

к л

м н

п:(Rr)

:(Ss)

: (Tt ) :(Ff)

:(Hh)

:(Ts)

:(ÇÇ)

:(§Ş)

: (Yu/yü) :(Ya)

:(Kk)

: (Ğğ)

:(Hh)

Ünsüz harfler 26 tanedir. Bunlardan 3 tanesi kalın, 3 tanesi ince, 4 tanesi de birleşik harftir. Diğer 16 harf yanındaki ünlüye göre kalın veya ince okunabilir. "C" harfi

Rusça kelimelerde ve bazı Farsça kelimelerde "j" okunur.

a. Kaim Ünsüzler:

D Қ K : (Kk)( J )

Osmanlıcıdaki "kaf" (j ) ın karşılığıdır. Türkiye

Türkçesi'ndeki "k" dan daha kalındır. Gırtlağa yakın telâf­

fuz edilir. Bu harfi "k" şeklinde gösterdik.

7

қ а й и қ : kayık : kayık

қаерда : kayerda : nerede

чақирмоқ : çakırmâk: çağırmak

Türkçesi'ndeki "ğ" den daha kalındır. Gırtlağa yakın telâf­

fuz edilir. Bunu "ğ" şeklinde gösterdik.

ғариб : ğarib : garib

ғурурли : ğururli: gururlu

шуғулланмок. : şuğullanmâk: meşgul olmak

3) X X : ( H_h ) (t )

Osmanlıca'daki "hı" (c) nın karşılığıdır. "K" ile "h" arasında, gırtlaktan çıkan,kalın, hırıltılı bir harftir. Bugünkü

Latin Alfabesi'nde gösterilmeyen bu sese Anadolu şivele­

rinde çok sık rastlanır. Bu harfi "h" şeklinde gösterdik.

яхши : yahşi: iyi

хўраз : horaz : horoz

хунук : hunük: çirkin

b. İnce Ünsüzler

1) K k : ( K k ) ( J )

Osmanlıca'daki "kef" ( j ) in karşılığıdır. İnce bir "k"

sesini verir.

икки : ikki: iki кичик : kiçik : küçük

кулмок : külmâk : gülmek

8

2) Г Г : ( G g ) ( £ )

Osmanlıca'daki "gef" ( £) in karşılığıdır. înce bir "g"

sesini verir.

гил : gil: kil, toprak

гилос : gilâs : kiraz

йигит : yiğit: yiğit

гулзор : gülzâr : gül bahçesi

3) Ҳ Ҳ : ( H h ) ( # , 4)

Osmanhcadaki "he" (4 ) nin karşılığıdır. İnce bir "h"

sesini verir.

ҳам : ham : de, dahi ҳикоя : hikâya : hikâye

ҳукумат : hükümat: hükümet

c. Birleşik Harfler:

Osmanlıca'da "kef" ( J ) veya "kef" üzerine üç nokta

konarak gösterilen, "n" ile "g" arasında, genizden çıkan na- zal bir "n" sesidir. Özbekçe'de "ng" olarak yazılır ve tek ses olarak okunur. Kelime başında bulunmaz. Bugünkü

Latin Alfabesi'nde gösterilmeyen bu sese, Anadolu

şivelerinde çok sık rastlanır. Biz de "ng" şeklinde

gösterdik.

ўнг : ong : sağ

денгиз : dengiz : deniz

янглиш : yangliş: yanlış

сизнинг : sizning : sizin

сингари : singari: gibi

9

2) Е ё : ( Yâ )

"Й" ( y ) ile "o" ( â ) nın birleşik halidir. "Yâ" diye okunur.

ёки : yâki: veya

дарё : daryâ: derya

ёпмоқ : yâpmâk: örtmek

3) Я я : ( Ya / Yae )

"Й" ( y ) ile "a" ( a ) nın birleşik halidir. "Ya / Yae" diye okunur.

янги : yangi: yeni

ярим : yarim: yarım

ясамоқ : yasamak: yapmak

4) Ю ю : ( Yu / Yü )

"Й" ( y ) ile "y" ( u/ü ) nün birleşik halidir. "Yu / yü" diye okunur.

юрак : yürak: yürek

юқори : yukâri: yukarı

юбормоқ : yubârmâk: göndermek

5) Ц Ц : ( Ts )

Türkiye Türkçesi'ndeki "t" ve "s" nin birleşik halidir.

Rusça kelimelerde kullanılır.

цирк : tsirk: sirk

концерт : kontsert: konser

мотоциклет : mototsiklet: motosiklet

10

d. "C" Harfi ( Ж ж ) :

Türkçe kelimelerde "c" olarak okunur.

жун : cün : yün жўжа : cöca: civciv

жавоб : cavâb : cevap

Rusça ve yabancı kelimelerde "j" nin karşılığıdır,

коллеж : kollej: kolej

мужда : müjda: müjde

метраж : metraj: metraj

C- İŞARETLER:

1. Kesme işareti ( Ъ ъ ) :

Arapça asıllı kelimelerdeki "ayın" () ve "hemze" ( * ) yi göstermek için kullanılır.

шеър : şe'r: şiir

қалъа : kal'a : kale

таъзир : ta'zir: tâzir

муъмин : mü'min : mü'min

машъала : maş'ala : meş'ale

2. Yumuşatma işareti ( Ь ь ) :

Rusça kelimelerde kullanılır,

июль: iyul: temmuz

фильм : film: filim

пальто : palto: palto

медаль : medal: madalya

Февраль : fevral: şubat

11

İTALİK YAZI

İtalik yazıda bazı harfler normal yazılışlarından farklı

yazılırlar. Bunlar aşağıda gösterilmiştir:

N. İtalik Latin

a : a : a

b : e : v

r :e : g

д :d : d

и : u : i / ı

й : ü : y

л : л : 1

m : m : m

n : n : p

T : m : t

ч : ч : ç

ш : ш : s

ÖRNEKLER:

Бол ишрин, болдан бола ширин.

Bâl şirin, bâldan bâlâ şirin.

Bal tatlı, baldan çocuk tatlı.

Гапни кам сўзла, ишни кўп кўзла!

Gapni kam sözla, işni köp kozla!

Sözü az söyle, işi çok gözle!

Epea тушеан гул булар, ўтга тушган кул булар.

Yerga tüşgan gül bular, otga tüşgan kül bular.

Yere düşen gül bulur, ateşe düşen kül bulur.

12

«Сизнинг «Замонлар, воқеа-

лар, одамлар» рукни остида бе~ раётган аҳборотингиз менда ало- ҳида қизициш туғдиради. Бошқа

мақолалар ҳам қизиқарли. Қади-

мий қўрғонлар, ўрта асрга хос ажойиб меъморчилик обидалари,

бизнинг кунларимизга довур

буёғи ўчмаган иншоотлар... Эски

Тошкент сувратлари араб қиш-

лоғини, икки қаватли бинолари

эса хитой меъморчилигини эсла~

тади. Миллий кийимлар ҳам ажойиб».

Sizning "Zamânlar, vâkealar, âdamlar" rükni âstida

berayâtgan ahbârâtingiz menda alâhida kızıkış tuğdiradi.

Bâşka makâlalar ham kızıkarli. Kadimiy korğânlar, orta asrga hâs acâib me'mârçilik âbidalari, bizning künlarimizga

dâvur boyâğı öçmagan inşâatlar... Eski Tâşkent suvratlari

arab kışlâğıni, ikki kavatli binâlari esa hıtây me'mârçiligini

eslatadi. Milliy kiyimlar ham acâyib.

Sizin "Zamanlar, olaylar, insanlar" başlığı altında ver­

mekte olduğunuz haberler, bende hususî ilgi uyandırıyor.

Başka makaleler de ilginç. Eskiye ait kaleler, ortaçağa has acaip mimarlık anıtları, bizim günlerimize kadar boyası sol­

mayan binalar... Eski Taşkent resimleri Arap köyünü, iki katlı binaları ise Çin mimarlığını hatırlatıyor. Millî giyimler

de acaip.

13

EL YAZISI:

İtalik yazı gibidir. Farklı olarak "d" (д) harfi Türkiye

Türkçesindeki el yazısıyla yazılan "g" gibi (g )yazılır.

ÖRNEK:

14

Энди сизга ўзим ҳақимда ёзсам, мен

22 ёшдаман, Жамарқанддаги тижарат

колле-жида ўкийман. Худога шукр ота-онам,

ака-укаларим бор.

Отам ўрта мактабда тарихдан дарс бе- ради. Онам тикувчи бўлиб ишлайди. Акам

курилишда муҳандис. Опаларим ўрта мак-

табда ўқитувчи.

Endi sizga özim hacımda yâzsam, men 22 yâşdaman,

Camarkanddagi ticarat kollejida okıyman. Hudâga şükr âta- ânam, aka-ükalarim bâr.

Atam orta maktabda tarihdan dars beradi.oÂnam tiküvçi

bolib işlaydi. Akam kurılişda mühandis. Apalarim orta maktabda okıtuvçi.

Şimdi size kendim hakkında yazarsam, ben 22 yaşındayım, Semerkand'daki ticaret kolejinde okuyorum.

Allah 'a şükür ana-babam, ağabey ve kardeşlerim var.

Babam ortaokulda tarihden ders veriyor. Anam dikici

(terzi) olup çalışıyor. Ağabeyim inşaatda mühendis. Abla­

larım ortaokulda öğretmen.

(İzâmiddin Racaboğli, 19.5.1992, Samarkand)

15

OKUMA ÖRNEKLERİ:

Меҳрибон ва ёрлақувчи аллоҳнинг номи

билан

Жон қуши ўз сирларини баён қилишга

киришар экан, уни тангрига мадҳия ўқиш

билан бошлайди. Чунки тангри барча мав-

жудотларнинг яратувчисидир. У мангу бар-

ҳаёт бўлиб, ундан бошқа ҳамма нарсалар

ўткинчидир.

Яратувчи кудратли калами билан оламни

аниқ бир режа остида бунёд қилди. У тўқ-

қиз фалакни айланувчи қилиб яратди ва бу- нинг сирини тушунишда идрокни ожиз этди.

(Алишер Навоий, Лисонут Тайр, насрий байон)

Mehribân va yârlakuvçi allâhning nâmi bilan.

Cân kuşi öz sırlarını bayân kılışga kirişar ekan, uni tangriga madhiya okış bilan bâşlaydi. Çünki tangri barça

mavcudâtlarning yaratuvçisidir. U mangü barhayât bolib,

undan bâşka hamma narsalar ötkinçidir.

Yaratuvçi kudratli kalami bilan âlamni anık bir reca âsti- da bünyâd kildi. U tokkız falakni aylanüvçi kılib yaratdi va buning şirini tüşünişda idrâkni âciz etdi.

Şefkat gösterici ve affedici Allah ’ın adıyla.

Can kuşu kendi sırlarını beyan etmeye girişirken, onu Tanrı'ya medhiye okuma ile başlıyor. Çünkü, Tanrı bütün

varlıkların yaratıcısıdır. O ebedî hayatta olup, ondan başka

bütün nesneler geçicidir.

Yaratıcı, kudretli kalemi ile alemi doğru bir plan altında

bina eyledi. O, dokuz feleği dönücü kılıp yarattı ve bunun

sırrını anlamakta idraki aciz etti.

(Alişer Navâiy, Lisânüt Tayr - Kuş Tili, nasriy bayân, s.268)

16

УЧРАШУВ

Ассалому алайкум!

Хуш келибсиз! Қалайсиз, яхшимисиз?

Кайфиятингиз қандай? Сағлиғингиз қандай?

Худога шукур ҳаммаси яҳши, сиз ўзингиз қалайсиз?

Раҳмат, яҳшиман. Сизни кўрганимдан

ҳурсандман. Анчадан бери кам кўринасиз.

Сизни кўрмаганимга ҳам анча бўлди.

Ишлар қалай? Нима янгиликлар вор?

Болалар қандай?

UÇRAŞUV

Assalâmü alayküm!

Huş kelibsiz! Kalaysiz, yahşimisiz? Kayfıyatingiz

kanday? Sağhğıngiz kanday?

Hudâga şükür hammasi yahşi, siz özingiz kalaysiz?

Rahmet, yahşiman. Sizni körganimdan hursandman.

Ançadan beri kam körinasiz.

Sizni körmaganimga ham ança boldi. îşlar kalay? Nima

yangiliklar var? Bâlalar kanday?

KARŞILAŞMA

Esselânıü aleyküm!

Hoş gelmişsiniz! Nasılsınız, iyimisiniz? Keyfiyetiniz

nasıl? Sağlığınız nasıl?

Allaha şükür hepsi iyi, siz kendiniz nasılsınız?

Teşekkür ederim, iyiyim. Sizi gördüğümden

memnunum. Uzun zamandan beri az görünüyorsunuz.

Sizi görmediğime de epey zaman oldu. İşler nasıl? Ne yenilikler var? Çocuklar nasıl?

17

ТАНИШУВ

Келинг, танишайлик. Исмингиз нима?

Менинг исмим Амонуллоҳ.

Фамилиянгизнй билишга рухсат этинг.

Фамилиям Махдум.

Сиз билан танишганимдан жуда

ҳурсандман.

Сизга укамни таништиришга рухсат

беринг: Укамнинг исми Асъадуллоҳ.

Марҳамат қилиб мени отангиз билан

таништириб қўйинг.

TANIŞUV

Keling, tanışaylik. îsmingiz nima?

Mening ismim Amânullâh.

Familiyangizni bilişga ruhsat eting.

Familiyam Mahdum.

Siz bilan tanışganimdan cüda hursandman.

Sizga ükamni tamştınşga ruhsat bering: Ükamning ismi As'adullâh.

Marhamat kılıb meni âtangiz bilan tanıştirib koying.

TANIŞMA

Gelin tanışalım. İsminiz ne ?

Benim ismim Emânullah.

Soyadınızı öğrenmeye müsaade edin.

Soyadım Mahdum.

Sizinle tanıştığımdan çok memnunum.

Size oğlan kardeşimi tanıştırmaya izin verin:

Kardeşimin ismi Es'adullah.

Lütfedip beni babanızla tanıştırın.

18

Ҳар бир мусулмоннинг иккинчи бир му- сулмонда олтита ҳақи бордур:

1. Учрашганда саломлашиш. 2. Меҳмонга

чақирса, бариш. 3. Маслаҳат сўраса, наси-

ҳат билан маслаҳат бериш. 4. Аксириб Ал- лоҳга ҳамд айтса, унга жавоб айтиш. 5. Ка- сал бўлса бориб кўриш. 6. Вафот этса, дафн

маросимида қатнашиш.

Har bir müsülmânning ikkinçi bir müsülmânda âltıta

haki bârdur:

1. Uçraşganda salâmlaşiş. 2. Mehmânga çakırsa, bâriş.

3. Maslahat sorasa, nasihat bilan maslahat beriş. 4. Aksirib

Allâhga hamd aytsa, unga cavâb aytiş. 5. Kasal bolsa bârib

köriş. 6. Vafât etsa, dafn marâsimida Içatnaşiş.

Her bir Müslümanın ikinci bir Müslümanda altı tane hakkı vardır:

1. Karşılaştığında selâm 'vermek. 2. Misafirliğe

çağırırsa gitmek. 3. Tavsiye isterse iyilikle tavsiye etmek.

4. Aksırıp Allaha hamd ederse, ona cevap vermek. 5. Hasta

olursa gidip görmek. 6. Vefat ederse defin merasiminde

bulunmak.

19

Кечирасиз, Навоий номидаги давлат ку- тубхонаси қаердалигини билмайсизми?

Биламан. Мен ҳам шу ёққа боряпман.

Юринг, бирга борамиз.

Кутубхонага қандай қилиб аъзо бўлиш

мумкин? Айтиб беролмайсизми?

Бу қийин эмас. Паспортингизни кўрсат-

сангиз, сизни аъзо қиладилар... Мана, ку- тубхонага ҳам етиб келдик.

Мени кутубҳонангизга аъзоликка қабул

қилсангиз?

Ҳужжатингиз борми?

Ҳа, мана паспортим.

Қайси тилдаги китобларни ўқимоқчисиз?

Рус ва ўзбек тилидаги китобларни.

Сиз кўпроқ қандай асарларга қизиқасиз?

Мен кўпрок бадиий асарларга кизиқаман.

Keçirasiz, Navâiy nâmidagi davlat kütübhânasi kayer-

daligini bilmaysizmi?

Bilaman. Men ham şu yâkka bâryapman. Yüring, birga

bâramiz.

Kütübhânaga kanday kılıb a'zâ boliş mümkin? Aytib

berâlmaysizmi?

Bu kıyin emas, Pasportingizni körsatsangiz, sizni a'zâ kıladilar... Mana, kütübhânaga ham yetib keldik.

Meni kütübhânangizga a'zâlikka kabul kılsangiz?

Huccatingiz bârmi?

Ha, mana pasportim.

Kaysi tildagi kitâblami okımâkçisiz?

Rus va Özbek tilidagi kitâblami.

Siz köprâk kanday asarlarga kızıkasiz?

Men köprâk badiiy asarlarga kızıkaman.

20

Affedersiniz, Ne vat adındaki devlet kütüphanesinin ne­

rede olduğunu biliyor musunuz ?

Biliyorum. Ben de o tarafa gidiyorum. Yürüyün birlikte

gideriz.

Kütüphaneye ne yapıp üye olmak mümkün ?

Söyleyebilirmisiniz ?

Bu zor değil. Pasaportunuzu gösterirseniz sizi üye yaparlar... İşte kütüphaneye de geldik.

Beni kütüphanenize üyeliğe kabul etseniz.

Belgeniz var mı ?

Evet. İşte pasaportum.

Hangi dildeki kitapları okumak istiyorsunuz?

Rus ve Özbek dilindeki kitapları.

Siz daha çok ne gibi eserlere ilgi duyuyorsunuz ?

Ben daha çok bediî eserlere ilgi duyuyorum.

21

II. GRAMER

ÖZBEKÇE İLE TÜRKİYE TÜRKÇESİ

ARASINDAKİ SES FARKLILIKLARI:

1. Türkiye Türkçesinde ince "g" ile başlayan kelimeler

Özbekçe'de ince "k" ile başlar.

кўз : köz : göz

келин : kelin : gelin

кетмоқ : ketmâk: gitmek

кулмоқ : külmâk: gülmek

2. Özbekçe'de, bazı kelimelerde kuzey şivelerinin etki­

siyle "y" sesi "c" ye dönüşür.

жўн : cön : yön

жун : cün : yün

ажралмоқ : acralmâk : ayrılmak

3. Türkiye Türkçesi'nde kelime başlarındaki "d" 1er, Özbekçe'de -Eski Türkçe'de olduğu gibi- "t" olarak devam

eder.

тил : til: dil

тун : tün : dün (gece)

тўғри : toğri: doğru

томоқ : tâmâk : damak

Bazı kelimeler Türkiye Türkçesi'ndeki gibidir.

демоқ: demâk: demek

денгиз : dengiz: deniz

4. Türkiye Türkçesi'ndeki "v" Özbekçe'de aşağıdaki

kelimelerde "b" ye dönüşür:

22

бор: bâr: var

бермоқ : bermak: vermek

бормоқ : bârmâk: varmak

Ayrıca "olmak" kelimesi, bütün Kuzeydoğu Türkçe- leri’nde "bolmak" şeklindedir,

бўлмоқ : bolmâk: olmak

5. Baştaki "b" 1er Özbekçe'de, eğer kelime içinde "n" varsa, "m" ye dönüşür.

мен : men : ben

мунинг : muning : bunun

мундай : munday : bunun gibi

6. Türkiye Türkçesi'nde Türkçe asıllı kelimelerde ve eklerde bulunan "c" sesi, Özbekçe'de "ç" dir.

аччиқ : aççık: acı

йўлчи : yolçi: yolcu

темирчи : temirçi: demirci

7. Özbekçe'de eklerin çoğunlukla yalnız ince ve düz şekilleri vardır. Bu durum büyük ve küçük ünlü uyumunu

bozar. Ancak, ağızların pek çoğunda ve konuşma dilinde

çoğunlukla uyum vardır.

уйга : üyga : eve

оўлди : boldi: oldu

бошнинг : bâşning: başın

борамиз : bâramiz : varıyoruz.

8. Mastar eki "mak" ın sadece kalın şekli "mâk"

vardır.

кирмоқ : kirmâk : girmek

топмоқ : tapmak: bulmak

юрмоқ : yürmâk : yürümek

23

9. Geniş zaman olumsuz eki olan "-mez/-maz" daima

"-mas" şeklindedir.

билмас : bilmas : bilmez

кўрмас : körmas : görmez

боқмас : bâkmas : bakmaz

10. Türkiye Türkçesinde "d" ve "t" ile başlayabilen

eklerin Özbekçe'de sadece "d" li şekilleri vardır.

бошда : bâşda: başta

тошдан : tâşdan : taştan

йўқдир : yokdir: yoktur

11. Arapça ve Farsça'dan geçen kelimelerdeki "uzun

a"lar, Özbekçe'de "o" ile gösterilir. Biz bunu "â" şeklinde

gösterdik.

ocoh : âsân : kolay

инсон : inşân : insan

камол : kamâl: kemâl

Ancak, Özbekçe'de Türkçe asıllı kelimelerde de "â" sesi vardır.

бош : bâş : baş

қош : kâş : kaş

топмоқ : tâpmâk : bulmak

12. Özbekçe'de bazı sayılarda harflerde ikizleşme gö­

rülür.

етти : yetti: yedi

ўттиз : ottiz : otuz

саккиз : sakkiz : sekiz

24

YAPIM EKLERİ

Özbek Türkçesindeki yapım ekleri, büyük bir çoğun­

lukla, Türkiye Türkçesindekilerle aynıdır. Ancak bazıların­

da küçük ses farklılıkları vardır.

1. İçinde "c" sesi bulunan "-ci, -cilik, -nci" gibi ek­

ler Özbek TürkçeSi'nde "ç" lidir.

тилчи : tilçi: dilci

йўлчи : yolçi: yolcu

еттинчи : yettinçi: yedinci

ўқитувчи : ofcıtuvçi: okutucu

темирчилик : temirçilik: demircilik

2. Türkiye Türkçesi'nde yuvarlak şekilleri de bulunan

"-luk, -lu, -çu" gibi eklerin Özbekçe'de sadece "-lik,

-li, -çi" gibi düz şekilleri vardır.

кўзли : közli: gözlü

сўзсиз : sözsiz : sözsüz

кўплик : köplik : çokluk

учинчи : üçinçi: üçüncü

йўқчилик : yojççilik : fakirlik

3. Arapçadan gelen mensubiyet eki "-Î", Özbek Türk-

çesinde "-iy/-ıy" şeklindedir.

синфий : sınfiy : sınıfsal

ҳусусий : hususiy : hususî

ҳуқуқий : hukuRıy : hukukî

4. Benzerlik için iki ayrı ek kullanılır: Nitelik gösteren

"-day / -dek " ve nicelik gösteren "-ça". Her iki ek de sık kullanılır.

муздек : muzdek : buz gibi

қўйдай : koyday : koyun gibi

9^

мундай : munday : bunun gibi европача : evropaça : Avrupaya benzer

одатдагича : âdatdagiça: âdet olduğu üzere

Шундай кўкатларни ейиш жуда фойдали.

Şunday kökatlami yeyiş cüda fâydali.

Şunun gibi yeşillikleri yemek çok faydalı.

Октябрь инқилобидан сўнг ўзбек шаҳар

ва қишлоқларида европача гийимлар ҳам

расм бўла бошлади.

Oktyabr inkılâbidan song Özbek şahar va fcışlâklarida

yevropaça giyimlar ham rasm bola bâşladi.

Ekim devriminden sonra Özbek şehir ve köylerinde

Avrupa 'ya benzer giyimler de adet olmaya başladı.

. a

5. Fiil köküne getirilen "-gali" eki "-mak için" mânâ­

sını verir.

олгали : âlgali: almak için

ўкигали : okıgaii: okumak için бергали : bergali: vermek için

Китоб олгали кутубхонага бордим.

Kitâb âlgali kütübhânaga bârdim.

Kitap almak için kütüphaneye vardım.

6. Fiil köküne getirilen "-günça" eki zaman bildirir,

"-ıncaya kadar" manasını verir.

қилгунча : kılgünça : kılıncaya kadar

келгунча : kelgünça : gelinceye kadar

боргунча : bârgünça : varıncaya kadar

Оч эдим, қорним тўйгунча едим.

Aç edim, kârnim toygünça yedim.

26

Aç idim, kamım doyuncaya kadar yedim.

Миҳражон подшо шаҳрига етгунча

тўхтамай юрдик.

Mihracân pâdşâ şahriga yetgünça tohtamay yürdik.

Mihracan padişahın şehrine varıncaya kadar durmadan

yürüdük.

Bunun olumsuz şekli "-may" eki ile yapılır.

қилмай : kılmay: kılmadan

келмай : kelmay: gelmeden

бормай : bârmay: varmadan

Дарахтнинг шоҳлари орасида ун чикор-

май, қимирламай кароқчиларни мушоҳада

қилиб ўтирди.

Darahtning şâhlari ârasida ün çıkârmay, kımırlamay

karâkçilami müşâhada kıl ib otırdi.

Ağacın dalları arasında ses çıkarmadan, kımıldamadan

hırsızları gözleyip oturdu.

7. Fiil köküne getirilen "-gaç" eki zaman bildirir,

"-dikten sonra" manasını verir.

кўргач : körgaç : gördükten sonra

боргач : bârgaç : vardıktan sonra

қизигач : kızıgaç : kızdıktan sonra

Еғ қизигач, пиёз билан гўшт қавурилади.

Yâğ kızıgaç, piyâz bilan göşt kavurıladi.

Yağ kızdıktan sonra, soğan ile et kavrulur.

8. "-(i)ş" ortaklık eki öznenin çokluğunu göstermek

için de kullanılır.

ўқишар : okışar: okurlar

27

бўлишган : bolişgan : olmuşlar

келишади : kelişadi: gelecekler

Оиламизнинг барча аъзолари отам билан

менга раҳмат айтиб, паловни иштаҳа билан

ейишади.

Âilamizning barça a'zâlan atam bilan menga rahmat

aytib, palâvni iştaha bilan yeyişadi.

Ailemizin bütün üyeleri babamla bana teşekkür edip, pilavı iştahla yerler.

9. Sıfatlara eklenen "-râk" eki "daha" anlamını verir,

üstünlük derecesini kazandırır.

яхшироқ : yahşirâk: daha iyi каттароқ : kattarâk : daha büyük

чиройлироқ.: çirâylirâk: daha güzel

Бу хона бошқа хоналардан каттароқ ва ғароиброқ эди.

Bu hâna başka hânalardan kattarâk va ğarâibrâk edi.

Bu oda, başka odalardan daha büyük ve daha acâip idi.

A. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER

1) -(a)y- A e O 03 . az: az озаймоқ : âzaymâk: azalmak

Ариқнинг суви озайди.

Arıkning suvi âzaydi.

Arkın suyu azaldı.

Бағда мевалар озайган вақти.

28

Bağda mevalar âzaygan vakti.

Bağda meyvaların azaldığı vakit.

кўп : köp : çok

кўпаймоқ : köpaymâk : çoğalmak

Чорва молларининг сони кўпайди.

Çârva mâllarining sâni köpaydi.

Dört ayaklı malların (koyun ve sığırlar) sayısı çoğaldı.

қора : kâra : kara (siyah)

қораймоқ : kâraymâk : kararmak

Кун қорайди. Kün kâraydi. Gün karardı.

Ингичка қошлари янада қорайиб

кўринади.

îngiçka kâşlari yanada kârayib körinadi.

İncecik kaşları yine de kararıp görünüyordu.

2) -r- эски : eski: eski

эскирмок : eskirmâk : eskimek

Жамилаханнинг егнида анча эскирган

кўкиш кўйлак борди.

Camilahanning yegnida ança eskirgan kökiş köylak

bârdi.

Cemile hanımın kolunda uzun zamandır eskimiş ma­

vimsi gömlek vardı.

қисқа : kıska : kısa

қисқармоқ: kıskarmâk : kısalmak

Кун тик келиб соя қисқарди.

Kün tik keiib sâya kıskardi.

Gün dik gelip, gölge kısaldı.

29

Езда тун қисқаради, кишда кун кискаради.

Yâzda tün ^iskaradi, kışda kün kıskaradi.

Yazda gece kısalır, kışda gün kısalır.

3) -a- OT: ât: ad (isim)

атамоқ: atamâk: ad vermek,adlandırmak

Юсуфбек Кумушни "фаришта" деб атамоққа ҳам ҳозир эди.

Yusufbek Kümüşni "farişta" deb atamâkka ham hâzir

edi.

Yusuf bey, Gümüş’ü "ferişte" diye adlandırmaya da hazır idi.

'Тешабай" деб аталган киши, Фосиҳ

Афанди билан нима ҳақидадир гаплашиб

турган эди.

"Teşabay" deb atalgan kişi, Fasih Afandi bilan nima

hakıdadir gaplaşib turgan edi.

"Teşabay" diye adlandırılan kişi,Fasih Efendi ile —ne hakkındadır— konuşup durmuş idi.

жўн : cön : yön

жўнамоқ : cönamâk : yönelmek

Йўлчи отга минио аравани гумбирлатиб

жўнади.

Yolçi atğa minib, aravani gümbirlatib cönadi.

Yolcu ata binip, arabayı gümbürdetip yöneldi.

30

Саҳар туриб қишлаққа жўнайман.

Sahar turib kışlakka cönayman.

Sabah kalkıp köye yöneleceğim.

4) -i- / -i- тинч : tinç : dinç

тинчимоқ : tinçimâk: dinçleşmek, huzur bulmak

"Хат келганда тинчир жон,

Хат жуда азиз меҳмон."

"Hat kelganda tinçir cân, Hat cüda aziz mehmân." "Mektup geldiğinde can dinçleşir,

Mektup çok aziz bir misafirdir."

5) -(ı)k- / -(i)k- йўл : yol: yol йўлиқмоқ : yolıkmâk: yolda rastlamak

Ишдан сўнг директорга йўлиқдим.

îşdan song direktörga yolıkdim.

İşten sonra yolda müdüre rastladım.

"Йўл қувлаган хазинага йўлиқар; ran қувлаган бир балога йўлиқар."

" Yol kuvlagan hazinaga yolıkar; gap kuvlagan bir balâga yolıkar."

"Yol kovalayan, yolda hâzineye rastlar; laf kovalayan,

bir belâ ile karşılaşır."

6) -la­

nın : îş : iş

ишламоқ : işlamâk : işlemek,çalışmak

31

У телефон ишлаётгани тўғрисида хабар

қилди.

U, telefon işlayâtgani toğrisida habar kildi.

O, telefonun çalışmakta olduğu doğrultusunda haber

verdi.

Чоп қўлим ишламайди.

Çap kolim işlamaydi.

Sol kolum çalışmıyor.

сўз : söz: söz

сўзламоқ: sözlamâk : söylemek

Оз сўзла, кўп тингла!

Âz sözla, köp tingla!

Az söyle, çok dinle!

"Кўп билган оз сўзлар; оз сўзласа ҳам

соз сўзлар."

"Köp bilgan âz sözlar; âz sözlasa ham sâz sözlar."

"Çok bilen az söyler; az söylese de iyi söyler." я x ш и : yahşi: iyi

яхшиламоқ: yahşilamâk: iyilemek

У сизни доим яхшилаб юради.

U sizni dâim yahşilab yüradi.

O sizi dâima iyileyib yürüyor.

"Бировни орқасидан ёмонлаш ўрнига

яхшилаган маъқул."

"Birâvni ârkasidan yâmânlaş ömiga yahşilagan

ma'kul."

"Birisini arkasından kötüleyiş yerine iyileyen makul."

32

7) -lan- уй : üy : ev

уйланмоқ : üylanmâh: evlenmek (erkekler için) Толибжоннинг икки ўғли уйланган.

Tâlibcânning ikki oğli üylangan.

Tâlibcân ’ın iki oğlu evlenmiş.

жон : cân: can

жонланмоқ : cânlanmâk: canlanmak

Баҳор, табиат жонланадиган фасл.

Bahar, tabiat cânlanadigan fasl.

Bahar, tabiatın canlandığı mevsim.

8) -laş- ғариб : ğarib : garib, fakir

ғариблашмоқ : ğariblaşmâk : fakirleşmek

Тўпроқнинг таркиби ғариблашиб қолди.

Toprâkning tarkibi ğariblaşib hâldi.

Toprağın terkibi fakirleşip kaldı.

якин : yakın : yakın

яқинлашмоқ : yakınlaşmak: yakınlaşmak

Шаҳарга яқинлашиб колдик.

Şaharga yakmlaşib hâldik.

Şehre yakınlaşıp kaldık.

B. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER

1) -ar- чиқмоқ : çıkmak : çıkmak

чиқармоқ : çıkarmâk: çıkarmak

33

Энди сизларни ҳовлига чиқараман.

Endi sizlami hâvliga çıRaraman.

Şimdi sizleri avluya çıkaracağım..

2) -gaz- t -kaz- / -kaz-

кўрмоқ: körmâk: görmek

кўргазмоқ : körgazmâk: göstermek

Томоша килиш учун кўйилган нарсаларни

сизга кўргазмоқчи эдим.

Tâmâşa kılış uçun fcoyılgan narsalami sizga

körgazmâkçi edim.

Temaşa etmek için koyulan şeyleri size göstermek

istiyordum.

ўтмоқ: ötmâk: geçmek

ўтказмоқ : ötkazmâk: geçirtmek

Металлар электрикни ва иссиқни яхши

ўтказади.

Metallar elektrikni va ıssıklikni yahşi ötkazadi.

Metaller elektriği ve ısıyı iyi geçirirler.

Машинани кўпрукдан ўтказдик.

Maşinani köprükdan ötkazdik.

Makinayı köprüden geçirdik.

У кечани кўнгли шод ўтказди.

U keçani köngli şâd ötkazdi.

O geceyi gönlü şâd geçirdi.

3) -giz- / -kiz- юрмоқ : yürmâk: yürümek

юргизмоқ : yürgizmâk: yürütmek

34

Йўлчи отини секин юргизиб кетди.

Yolçi âtini sekin yürgizib ketdi.

Yolcu atını sakin yürütüp gitti.

кирмоқ: kirmâk: girmek

киргизмоқ : kirgizmâk: girdirmek

Болани ўкишга киргизди.

Bâlani okışga kirgizdi.

Çocuğu okula girdirdi.

4) -iz- / -ız- эммоқ: emmâk: emmek

эмизмоқ: emizmâk: emzirmek

Эргашнинг онаси акамни эмизган.

Ergaşning ânasi akamni emizgan.

Ergaş'ın anası ağabeyimi emzirmiş.

оқмоқ : âkmâk : akmak

оқитмоқ : âkızmâk: akıtmak

Кўз ёшини оқизмоқ истамади.

Köz yâşini â&zmâk istamadi.

Göz yaşını akıtmak istemedi.

5) -sat- кўрмоқ : körmâk : görmek

кўрсатмоқ: köreatmâk: göstermek

Аҳмаджон дўстлигини кўрсатди.

Ahmadcân dostligini kör s at di.

Ahmedcân dostluğunu gösterdi.

35

6) -dir-

минмоқ: minmâk: binmek

миндирмоқ : mindirmâk: bindirmek

Иложи бўлса эртага юк устига миндириб,

шаҳарга олиб туриб қўй.

îlâci bolsa ertaga yük üstiga mindirib, şaharga âlıb turib koy.

imkânı varsa, yarın yük üstüne bindirip şehre alıp götü-

rüver.

қўймоқ : koymâk: koymak

қўйдирмоқ: koydirmâk: koydurmak

Дўсти Афандининг олдига овкат қўйдир-

ди.

Dosti Afandi'ning âldiga âvkat koydirdi.

Dostu, Efendi'nin önüne yemek koydurdu.

куймоқ: küymâk: yanmak

куйдирмоқ : küydirmâk : yandırmak „

"Ep тўйдирар, ўт куйдирар."

"Yer toydirar, ot küydirar."

"Yer doyurur, ateş yandırır."

7) -ir- пишмоқ : pişmak : pişmek

пиширмоқ : pişirmâk : pişirmek

Гапни аввал Мурадова билан пишириб

кўйган экансан-ку, нега менга илгарирок

айтмадинг?

Gapni avval Muradova bilan pişirib koygan ekansan-

kü, nega menga ilgarirâk aytmading?

36

Sözü önce Muradova ile pişirip koymuş imişsin de, niye bana daha önceden söylemedin ?

қочмоқ : jçâçmâ^: kaçmak

қочирмоқ : kâçirmâK: kaçırmak

Султон сигирни қочириб келгандан кейин,

томга қамиш босиши герак.

Sultân sigimi kâçirib kelgandan keyin, tâmga kamış

bâsişi kerak.

Sultan, sığırı kaçırıp geldikten sonra, dama kamış bas­

ması gerek.

8) -(İ)l- очмоқ: âçmâk: açmak

очилмоқ : âçilmak: açılmak

Канал очилган куни эсингизда бор-ми?

Kanal âçilgan küni esingizda bâr-mi?

Kanal açıldığı gün hatırınızda var mı ?

"Қинғир иш қирк йилдан кейин ҳам

очилади."

"gınğır iş JçırJç yıldan keyin ham âçiladi."

"Eğri iş kırk yıldan sonra da ortaya çıkar."

экмоқ : ekmâk: ekmek

экилмоқ : ekilmâk : ekilmek

Ариқ бўйига дарахт экилди.

Arık boyiga daraht ekildi.

Ark boyuna ağaç ekildi.

9) -(i)n-

киймоқ : kiymâk : giymek

37

кийинмок: kiyinmâk: giyinmek

Ҳар доим яхши кийиниб кеккайиброқ

юрадиган бу чиройли йигит Каримов эди.

Har dâim yahşi kiyinib kekkayibrâk yüradigan bu çirâyli yiğit Karimov edi.

Her dâim iyi giyinip daha mağrur yürümekte olan bu yakışıklı genç, Kerimov idi.

кўрмок: körmâk: görmek

кўринмоқ: körinmâK: görünmek

Менинг ҳам болам одам бўлди, кўзга

кўринди.

Mening ham bâlâm âdâm boldi, közga körindi.

Benim de çocuğum adam oldu, göze göründü.

10) -r- гапимоқ : gapimâk: konuşmak

гапирмоқ : gapirmâk: konuşmak

Сафаров кулди a эртага қилинадиган

ишлар тўғрисида гапирди.

Safarov küidi va ertaga kılmadigan işlar toğrisida

gapirdi.

Seferov güldü ve ertesi gün yapılacak işler doğrul­

tusunda konuştu.

"Ўйнаб гапирсанг ҳам, ўйлаб гапир!"

"Oynab gapirsang ham, oylab gapir!"

"Oynayıp konuşsan da, düşünüp konuş!"

11) -(i)ş- йиғламоқ: yığlamâk: ağlamak

йиғлашмоқ : yığlaşmâk : ağlaşmak

38

Она бола узоқ йиғлашдилар.

Âna bâlâ uzak yığlaşdilar.

Ana çocuk, uzun müddet ağlaştılar.

кўрмоқ: körmâk :örmek

кўришмоқ : körişmâk : görüşmek

Сиз билан анчадан бери кўришганимиз

W wиук.

Siz bilan ançadan beri körişganimiz yok.

Sizinle uzun zamandan beri görüştüğümüz yok.

12) -(i)t- ўқимоқ : oRımâk : okumak

ўқитмоқ : okıtmâk: okutmak

Чиқиб мактубни қўшнининг ўғли

Азимхонга ўқитди.

Çıkıb maktubni koşnining oğli Azimhânga okıtdi.

Çıkıb mektubu, komşunun oğlu Azimhan 'a okuttu.

юрмок : yürmâk : yürümek

юритмок : yüritmâk: yürütmek

Бу икки киши қоғозга михлангандек гап-

сўзсуз савағич каламни қирр-қирр қоғоз

устида юритиб турар эди.

Bu ikki kişi Râğâzga mıhlangandek gap-sözsüz savağıç

kalamni kırr-kırr Râğâz üstida yüritib turar edi.

Bu iki kişi kâğıda mıhlanmış gibi laf-sözsüz kamış kale­

mi kırr-kırr kağıt üstünde yürütüp durur idi.

39

C. İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER:

1) -çan- / -çang- иш : iş : iş

ишчан : işçan: işsever

Ишчан педагог Салима Бердиева, порлоқ

келажакнинг меҳнатсевар, гайратли қурув-

ҳиларини тарбиялаб етиштирмоқда.

İşçan pedagog Salima Berdiyeva, pârlâk kelacakning

mehnatsevar, gayratli kuruvçilarini tarbiyalab yetiştir-

mâkda.

İşsever pedagog Selime Berdiyeva, parlak geleceğin

çalışmayı seven, gayretli kurucularını eğitip yetiştirmekte.

2) -iş

кўк : kök : mavi

кўкиш : kökiş : mavimsi

ўртадаги ўжоқдан чиққан кўкиш тутун

юқори кўтарилиб, ис босган қопқора

шиплардан жой қидиради.

Ortadagi oçâkdan çıkkan kökiş tütün yukâri kötarilib,

is bâsgan kâpkâra şiplardan cây kıdıradi.

Ortadaki ocaktan çıkan mavimsi duman yukarı kaldırı­

lıp, is basmış kapkara çatılardan yer arıyor.

3) -(İ)mtir

кўк : kök : mavi

кўкимтир : kökimtir : mavimsi

Салимбой, кўзларини ҳовлидаги турғин

кўкимтир сувга тикиб ўйлади.

40

Salimbây, közlarini hâvlidagi turğın, kökimtir suvga

tikib oyladi.

Selimbây, gözlerini avludaki durgun, mavimsi suya dikip düşündü.

D. KÜÇÜLTME EKLERİ

Türkiye Türkçesi'nden farklıdır.

1) -gina / -kina

03 : âz : az

озгина : âzgina : azıcık

Ҳовлининг кунботар томанида, хароба-

ликдан озгина берида бир уй бор эди.

Hâvlining künbâtar tâmanida, harâbalikdan âzgina

berida bir üy bâr edi.

Avlunun günbatan tarafında, harabelikten azıcık beride

bir ev var idi.

2) -ça

қуш : kuş : kuş

қушча : kuşça : kuşçuk, kuşçağız

ўғил : oğıl: oğul

ўғилча : oğılça : oğulcuk

Меним уч яшар ўғилчам бор.

Menim üç yaşar oğulçam bâr.

Benim sağ üç oğulcuğum var.

3) -çak

қўзи : kozi: kuzu

41

кўзичок : Roziçâk: kuzucuk

"Эй қўзичағим, сенга яхшилик қилишдан

бўлак ниятим йўқ!" дебди.

"Ey koziçağim, senga yahşilik kıhşdan bölak niyatim

yojc!" debdi.

"Ey kuzucuğum,sana iyilik yapmaktan başka niyetim

yok!" demiş.

келин : kelin : gelin

келинчоқ: kelinçâk: gelinceğiz

Бир кўшни келинчоқдан ўрганган эдим.

Bir koşni kelinçâkdan örgangan edim.

Bir komşu gelınceğizden öğrenmiş idim.

4) -lâk

той : tây: tay

тойлоқ : tâylâk : küçük tay

киз : kız : kız

қизалоқ : kızalâk : küçük kız

Уйимизда яна битта қизалок туғилди.

Üyimizda yana bitta kızalâk tuğıldi.

Evimizde yine birtane küçük kız doğdu.

5) -tây кенжа : kenca : oğul

кенжатой : kencatây : küçük oğul

Кенжатайимиз ҳар кун йиғлаб қайтади.

Kencatâyimiz her kün yığlab kaytadi.

Küçük oğlumuz hergün ağlayıp geri dönüyor.

42

E. SAYILARA EKLENEN FARKLI EKLER

1) -ta

учта : üçta: üç tane битта: bitta: bir tane иккита : ikkita: iki tane

"Эр кишининг сўзи битта!"

"Er kişining sözi bitta!"

"Er kişinin sözü bir tane!"

Мана, сиз битта ўзингиз ўттиз иккита

машинага қарар эмишсиз.

Mana, siz bitta özingiz ottız ikkita maşinaga karar

emişsiz.

iş te, siz bir tek kendiniz, otuziki tane makinaya bakar

imişsiniz.

Айланай болам, ўн битта бола кўрдик,

ўни ўлиб битта сен қолдинг.

Aylanay bâlâm, on bitta bâlâ kördik, oni ölib bitta sen kâlding.

Döneyim çocuğum, onbir tane çocuk gördük, onu ölüp bir tek sen kaldın.

2) -tadan

учтадан : üçtadan : üçer

ўнтадан : ontadan : onar

бештадан : beştadan : beşer

Болаларга биттадан қалам, тўрттадан

дафтар берилди.

43

Bâlalarga bittadan kalam, törttadan daftar berildi.

Çocuklara birer kalem, dörder defter verildi.

3) -taça

ўнтача : ontaça : on kadar

йузтача : yüztaça : yüz kadar

йигирматача : yigirmataça : yirmi kadar

Мажлисга юзтача киши катнашди.

Maclisga yüztaça kişi fcatnaşdi.

Meclise yüz kadar kişi devamlı katıldı.

4) -lab

ўнлаб : onlab : onlarca

юзлаб : yüzlab : yüzlerce

минглаб : minglab : binlerce

Сўл томанда ўнлаб жангчиларнинг

олдинга қараб югурганини кўрди.

Sol tâmanda onlab cangçilaming âldinga karab

yügürganini kördi.

Sol tarafta onlarca cenkçinin önüne bakıp koştuğunu

gördü.

йга юзлаб меҳмонлар келишди.

Toyga yüzlab mehmânlar kelişdi.

Ziyafete yüzlerce misafir geldi

5) -âv(i)

биров : birâv : biri

иккови : ikkâvi: ikisi

44

учовимиз : üçâvimiz : üçümüz

Растини айтсам, шу заманда гап-сўз

қайнаб кетган, лекин бировнинг ҳам

маъноси йўқ.

Rastini aytsam, şu zamanda gap-söz kaynab ketgan,

lekin birâvning ham ma'nâsi yok.

Doğrusunu söylersem, şu zamanda laf-söz kaynayıp

gitmiş, lâkin birinin de mânâsı yok.

Учови ҳам бирбиридан чиройли.

Üçâvi ham birbiridan çirâyli.

Üçü de birbirinden güzel.

6) -âvlân

учовлон : üçâvlân : üçü beraber

икковлон : ikkâvlân : ikisi beraber

тўртовлон : törtâvlân : dördü beraber

Учовлон бир эски мозорга кириб чўкка

тушиб ўлтирдилар.

Üçâvlân bir eski mâzârga kirib çökka tüşib oltırdilar.

Üçü beraber bir eski mezara girip, diz çöküp oturdular.

7) -ala

учаласи : üçalasi: her üçü учаламиз : üçalamiz : üçümüz birden

тўртталаси : törttalasi: dördü birden

Қовунларнинг тўртталаси ҳам ширин

чиқди.

Kâvunlarning törttalasi ham şirin çıkdi.

45

Kavunların dördü de birden tatlı çıktı.

8) -alâvi

учалови : üçalâvi: üçü de

тўрталови : törtalâvi: dördü de

F. ÖZBEKÇE'DE KULLANILAN BAZI

FARS-TACİK ASILLI EKLER

1) -hâna

обхона : âbhâna: abdest alma yeri

ошхона : âşhâna : mutfak, lokanta

ишхона : işhâna : işyeri

босмахона : bâsmahâna : basım yeri, matbaa

Бу хонадоннинг ошхонаси бўлмагани

учун бўлса керак, ҳалиги айвоннинг бир бурчагига ўчоқ қурилган.

Bu hânadânning âşhânasi bolmagani uçun bolsa kerak,

haligi ay vânning bir burçagiga oçâk kurılgan.

Bu evin mutfağı olmadığı için olsa gerek, avlunun bir köşesine ocak kurulmuş.

2) -nâma

ойнома : aynama: aylık yayın

рўзнома : roznâma : günlük yayın, gündem

айбнома : aybnâma : suçlama

таклифнома : taklifnâma : davetiye

46

Буни эслатишдан мақсадимиз шуки,

рўзномаю ойномаларга келаси йил учун

абуна август ойидан бошланади.

Buni eslatişdan maksadimiz şuki, avgust âyidan

roznâmayu âynâmalarga kelasi yıl uçun abuna bâşlanadi.

Bunu hatırlatmaktan maksadımız şu ki, günlük ve aylık

yayınlara gelecek yıl için abone ağustos ayından başlıyor.

3) -kâr / kar / gar

заргар : zargar : kuyumcu, sarraf

бинокор : binâkâr: kurucu

ижодкор : icâdkâr: icâd edici, mûcit

пахтакор : pahtakâr: pamukçu

"Менинг ватонимда туғилган инсон,

Табиий ижодкор бўлур, бегумон."

"Mening vatânimda tuğılgan inşân,

Tabiiy icâdkâr bolur, begümân."

"Benim vatanımda toğan insan,

Tabii icad edici olur, şüphesiz."

"Зар қадрини заргар билади.

"Zar kadrini zargar biladi."

"Altın kıymetini sarraf bilir."

4) -kaş

дилкаш : dilkaş : hoşsohbet

ҳазилкаш : hazilkaş : şakacı

меҳнаткаш : mehnatkaş : işçi

41

Бойларнинг манфаатлари билан, меҳнат-

кашларнинг манфаатлари бир-бирига зид эканини Йўлчига тушунтирди.

Bâylarning manfaatlari bilan, mehnatkaşlarning manfa-

atlari bir-biriga zıd ekanini Yolçiga tüşüntirdi.

Zenginlerin menfaatleri ile, işçilerin menfaatlerinin bir birine zıt olduğunu Yolcu ’ ya anlattı.

5) -şunâs

тилшунос : tilşunâs: dilbilimci

шаркшунос : şarkşunâs : şarkiyatçı

ҳукукшунос : hukukşunâs : hukukçu

Ҳукуқшунослар, кўп вақтлардан бари жи- ноятларни келтириб чиқарувчи сабабларни

ўрганади.

Hukukşunâslar, köp vaktlardan bari cinâyatlami keltirib

çıkaruvçi sabablarni örganadi.

Hukukçular, çok vakitlerden beri cinayetleri getirib

çıkarıcı sebepleri öğreniyorlar.

6) -ban

соябон : sâyabân: gölgelik

тарозибон : tarâzibân: terazide tartıcı

дарвозабон : darvâzabân: kaleci

Хотинлар аравага чиқиб жойлашганлари-

дан кейин, соябоннинг олдинги пардаси бир четидан хиёл очилди.

Hâtınlar aravaga çıkıb câylaşganlaridan keyin, sâyabân-

ning âldingi pardasi bir çetidan hıyâl âçıldi.

48

Kadınların arabaya çıkıp yerleşmelerinden sonra, gölge­

liğin ön perdesi bir tarafından azıcık açıldı.

Кекса тарозибон, келтирган пахталарни

тартмоқда.

Keksa t ar âz ib ân, keltirgan pahtalami tartmâkda.

Yaşlı tartıcı, getirilen pamuklan tartmakta.

7) -bâz / -vâz

дорбоз : dârbâz: cambaz

каптарбоз : kaptarbâz : güvercinci

масхарабоз : masharabâz : palyaço

Башка бир жойда масхарабозлар ўйин

кўрсатмоқдалар.

Başka bir câyda masharabâzlar oyın körsatmâkdalar.

Başka bir yerde palyaçolar oyun gösteriyorlar.

8) -paz

ошпоз : âşpâz: aşçı

кабобпоз : kabâbpâz : kebapçı

Ошпозлар казонлар яқинида ўтириб,

бирлари сабзи-пиёз, бирлари гўшт тўғраб,

бирлари занглаган қозонларни ювиш билан

машғул бўлдилар.

Âşpâzlar kazanlar yakınida otırib, birlari sabzi-piyâz,

birlari göşt toğrab, birlari zanglagan kâzânlami yuviş bilan

maşğul boldilar.

Aşçılar kazanların yakınında oturup, bir kısmı havuç-

soğan, bir kısmı et doğrayıp, bir kısmı paslanan kazanları

yıkamakla meşgul oldular.

49

9) -dâr

%

дилдор : dildâr: sevgili

боғдор : bâğdâr: bahçe sahibi

чорвадор : çârvadâr: hayvancı

маҳсулдор : mahsuldar: verimli

Аҳмаджон, Зарафшон тизма тоғи

этагида чорвадор ве боғдор қишлоқда

ўсган.

Ahmadcân, Zarafşân tizma tâğı etagida çârvadâr ve bâğdâr kışlâkda ösgan.

Ahmedcan, Zerefşan sıradağı eteğinde hayvancılıkla ve bağcılıkla uğraşan köyde yetişmiş.

10) -zar

гулзор : gülzâr : çiçekli yer

экинзор : ekinzâr: ekin tarlası

арчазор : arçazâr : ardıçlı yer пахтазор: pahtazâr : pamuk tarlası

Муҳаббат она ўрнидан туриб пахтазорга

қ аради, унинг ҳали пахта тераётганини

кўргач: "Овкатга кел, Фотима!" деб чакирди

уни.

Muhabbat âna ornidan turib pahtazârga karadi, uning

hali pahta terayâtganini körgaç: "Âvkatga kel, Fâtıma!" deb çakırdi uni.

Muhabbet Ana, yerinden kalkıp pamuk tarlasına baktı,

onun hâlâ pamuk topladığını görünce: "Yemeğe gel, Fatıma!" deyip çağırdı onu.

50

11) -vâr

улуғвор : uluğvâr: azametli

умидвар : ümidvar: ümitli

Улуғвар гавдали, серсоқол, кўзойнақ

остидан айёрона кулиб қаровчи бир киши

сўз олди.

Uluğvar gavdali, sersâkâl, közâynak âstidan ayyârâna

külib karâvçi bir kişi söz âldi.

Azametli gövdeli, uzun sakallı, gözlük altından kurnaz­

ca gülüp bakıcı bir kişi söz aldı.

12) -mand

касалманд : kasalmand: hastalıklı

ҳунарманд : hünarmand : hünerli

давлатманд : davlatmand : zengin

Азалдан касалманд Башорат хола,

эрининг ўлимидан кейин яна ҳам қийналиб

қалди.

Azaldan kasalmand Başârat hâla, erining ölimidan keyin

yana ham kıynalib kaldi.

Eskiden beri hastalıklı Beşaret teyze, beyinin

ölümünden sonra yine eziyet çekip kaldı.

G. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER

1) *ğıç / -kiç

ўчирмоқ : öçirmâk : soldurmak, yoketmek

ўчирғич : öçirğıç : silgi

Нега ўчирғич олиб юрмайсан?

51

Nega öçirğıç âlib yürmaysan?

Niye silgi alıp gitmiyorsun ?

кўрсатмоқ : körsatmâk: göstermek

кўрсаткич : körsatkiç : işaret, gösterici yazı Албатта ишимизга баҳо берар эканлар,

энг олдин кўрсаткичларимиз ва сўнгра аҳ- волимизни ҳисобга оладилар.

Albatta işimizga bahâ berar ekanlar, eng aidin körsat-

kiçlarimiz va songra ahvâlimizni hisâbga âladilar.

Elbette işimize not verirken en önce işaretlerimizi ve sonra durumumuzu hesaba katıyorlar.

2) -kâk.

ботмок : bâtmâk : batmak

ботқоқ : bâtkâk : batak, bataklık

Саидғози, ўрмондан ботқоққа, ботқокдан

очиқ, йўлсиз далага-экинзорга ўтиб, узок

юрди.

Saidğâzi, ormândan bâtkâkka. bâtkâktan âçık.yolsiz

dalaga-ekinzârga ötib, uzak yürdi.

Saidgazi, ormandan bataklığa, bataklıktan açık, yolsuz

tarlaya-ekin tarlasına geçip uzun müddet yürüdü.

уришмоқ : urişmâk : vuruşmak

уришқоқ : urişkâk : kavgacı

Гулнор қайнаналарнинг кўпининг бад-

феъл, уришқоқ, бўлишини яхши билса-да,

Иўлчининг онасини меҳрибон, кўнгилчан,

ғоят самими бир қайнана кеби тасаввур

қилди.

52

Gülnar kaynanalaming köpining badfe'l, urişlçâk

bolişini yahşi bilsa-da, Yolçi'ning ânasini mehribân,

köngilçân, gâyat samimi bir kaynana kebi tasavvur kildi.

Gülnar, kaynanaların çoğunun kötüfîilli, kavgacı

oluşunu iyi bilse de, Yolcu'nun anasını sevgili, candan,

gayet samimi bir kaynana gibi tasavvur etti.

тиришмоқ : tirişmâk : gayret etmek, vurunmak

тиришқоқ: tirişkâk : gayretli

Йўқдан бунёд, бу тиришқоқ халқнинг

суйган хунари.

Yokdan bünyâd, bu tirişkâk halkning süygan hünari.

Yokdan bina etme, bu gayretli halkın sevdiği hüneri.

3) -çak

мактамоқ : maktamâk: öğünmek

мактанчоқ : maktançâk : öğüngen

уринмоқ : urinmâk : vurunmak, işe girişmek

уринчоқ : urinçâk : her işe girişiveren

Масудахон уринчок қиз эмасми?

Masudahân urinçâk kız emasmi?

Mesudehan girişken kız değil mi?

тортинмок : târtinmâk : çekinmek

тортинчоқ : târtinçâk : çekingen,utangaç

Қиз ўнинг ҳақиқатан ҳам тортинчок,

камсуқум йигит эканини сезди.

Kız oning hakikatan ham târtinçâk, kamsukum yiğit ekanini sezdi.

Kız onun hakikaten de çekingen, sade yiğit olduğunu

sezdi.

53

4) -kir ўтмок : ötmâk: geçmek, kesmek

ўткир : ötkir: keskin

Қўлидаги ўткир болтаси билан бир дарахтни кесиб, елкага олиб жўнади.

Kolidagi ötkir bâltasi bilan bir darahtni kesib, yelkaga

âlib cönadi.

Elindeki keskin baltası ile bir ağacı kesip, omuzuna alıp yöneldi.

бўлмамоқ: bolmamâk: olmamak

бўлмағур : bolmağur: aslı olmayan, yaramaz

Бўлмағур гапларни оғизга олманг.

Bolmağur gaplami âğızga âlmang.

Aslı olmayan sözleri ağıza almayın.

5) -(u)vçi

тикмоқ : tikmâk : dikmek

тикувчи : tiküvçi: dikici

Комиланинг онаси тикувчи бўлиб

фабрикада ишлайди.

Kâmilaninig ânasi tiküvçi bolib fabrikada işlaydi.

Kâmile’nin anası dikici olup fabrikada çalışıyor.

ўкитмоқ: ojçıtmâk: okutmak

ўқитувчи : okıtuvçi: okutucu, öğretmen

АДабиёт ўқитувчиси кадимий ёзувларни

ўқишга ёрдам берди.

Adabiyât okıtuvçisi kadimiy yâzuvlami okışga yârdam

berdi.

Edebiyat öğretmeni, eski yazıları okumaya yardım etti.

54

ўқимоқ : ojçımâk : okumak

ўқувчи : okuvçi: okuyucu, öğrenci

Навбатчи ўқувчи мактабга эртароқ

келади.

Navbatçi okuvçi maktabga ertarâk kel adi.

Nöbetçi öğrenci okula daha erken gelir.

билмок: bilmâk: bilmek

билувчи : bilüvçi: bilici

"Сир билувчи бўл, сир айтувчи бўлма!"

"Sır bilüvçi bol, sır aytüvçi bolma!"

"Sır bilici ol, sır söyleyici olma!"

55

FİİL İSMİ (MASTAR)

Fiil ismini (maştan) ifade etmek için Özbekçe'de üç ek vardın

1) -mâk

Asıl mastar ekidir. Daha çok yazı dilinde kullanılır.

ўқимок : okımâk : okumak

"Ўғил, қизимиз ўйнар пирпирак;

Қайдан билсинлар ўкимоқ керак!"

"Öğıl, kızımiz oynar pirpirak;

Kaydan bilsinlar okımâk kerak!"

"Oğul, kızımız oynar fırıldak;

Nerden bilsinler okumak gerek!"

тўғрамоқ : toğramâk : doğramak

Ҳайри ҳафсала билан пиёзни майдалаб

тўғрамоққа келди.

Hayri hafsala bilan piyâzni maydalab toğramâkka keldi.

Hayri, istekle soğanı küçültüp doğramağa geldi

танитмоқ : tanıtmak : tanıtmak

Мен бу ўғлонни сизларга яхшироқ

танитмок учун келдим.

Men bu oğlânni sizlarga yahşirâk tanıtmak uçun keldim.

Ben bu oğlanı sizlere daha iyi tanıtmak için geldim.

2) -(i)ş

Türkiye Türkçesi'ndeki "-me / -ma "(bazan "-iş") ekini karşılar. Hem yazı dilinde hem de konuşma dilinde

çok kullanılır.

56

қарамоқ : Raramâk: bakmak

қараш : karaş : bakış

Бола тарбиясига бўлган қарашингиз

маъқул.

Bâlâ tarbiyasiga bolgan karaşingiz ma'kul.

Çocuk terbiyesine olan bakışınız yerinde.

бўлмоқ : bolmâk: olmak

бўлиш : boliş : oluş

Эшвой, камбағал бўлишига қарамай,

Йўлчининг оиласига қўлдан келганча ёрдам

кўрсатар эди.

Eşvây, kambağal bolişiga karamay, Yolçi’ning âilasiga

koldan kelgança yârdam körsatar edi.

Eşvây, fakir oluşuna bakmadan, Yolcu 'nun âilesine

elden geldiğince yardım eder idi.

билмоқ: bilmâk: bilmek

билиш : biliş : biliş

"Бир кўрган таниш, икки кўрган билиш."

"Bir körgan taniş, ikki körgan biliş."

"Bir gören tanış, iki gören biliş."

Саидий, таниш аммо билиш бўлмаган

кишиларга одоб билан салом бериб девонга

ўлтирди.

Saidiy, taniş ammâ biliş bolmagan kişilarga âdâb bilan

salâm berib devânga oltırdi.

Şeydi, tanış ama biliş olmayan kişilere âdâb ile selâm

verip divana oturdu.

топмоқ : tâpmâk: bulmak

топиш : tâpiş : buluş, bulma

Пул топиш қийин, аммо пул ҳаражат

қилишни билиш ундан ҳам қийин.

57

Pul tâpiş kıym, ammâ pul haracat kılişni biliş undan

ham kıyın.

Para bulma zor, ama para harcamayı bilme ondan da zor.

3) -(u)v

Diğerlerinden daha az kullanılır.

Кўрқмоқ : korkmâk: korkmak

қўркув : korkuv : korkma, korku

Жанга кирдингми, қўркувни унут;

ўлумни эмас, ўлдуришни ўйла!

Canga kirdingmi, korkuvni unut; ölümni emas,

öldürişni oyla!

Cenge girdin mi, korkuyu unut; ölümü değil öldürmeyi

düşün!

ўқимоқ : okımâk: okumak

ўқув : okuv : okuma

Турли луғатлар ва бошқа ўкув

материаллари бор.

Türü luğatlar va bâşka okuv materiallari bâr.

Türlü lügatler ve başka okuma materyalleri var.

ёзмоқ: yâzmâk: yazmak

ёзув : yâzuv : yazma, yazı Ҳар кун тарлаб-пишиб саотларча ёзув

машк қилди.

Har kün tarlab-pişib saâtlarça yâzuv maşk kildi.

Hergün terleyip pişip saatlerce yazı meşk etti.

58

İSİM

A. ÇOKLUK EKİ

İsmin çoğul şekli "-1ar" eki ile yapılır. Sadece ince şekli vardır.

қўллар : Kollar: eller

оёклар : âyâklar: ayaklar

хотинлар : hâtınlar: kadınlar

мактаблар: maktablar: okullar

B. İYELİK EKLERİ (Egalik Kategoriyasi)

1. Tekil şahıs için ekiyle yapılır.

отам : âlâm: babam

акам : akam: ağabeyim

келиним : kelinim : gelinim

қаламим : kalamim: kalemim

2. Tekil şahıs için "-(i)ng" ekiyle yapılır.

отанг : âtang : baban

аканг : akang: ağabeyin

келининг : kelining: gelinin

қаламинг : kalaming : kalemin

3. Tekil şahıs için "-i" ve "-si" ekleri ile yapılır.

отаси : âtasi: babası

акаси : akasi: ağabeyi

келини : kelini: gelini

қалами : kalami: kalemi

1. Çoğul şahış için "-(i)miz" ekiyle yapılır.

отамиз : âtamiz: babamız

59

акамиз : akamiz : ağabeyimiz

келинимиз : kelinimiz : gelinimiz

қаламимиз : kalamimiz: kalemimiz

2. Çoğul şahıs için "-(i)ngiz" ekiyle yapılır.

отангиз : âtangiz : babangiz

акангиз : akangiz : ağabeyiniz

келинингиз : keliningiz : gelininiz

қаламингиз : kalamingiz: kaleminiz

3. Çoğul şahıs için "-lari" ekiyle yapılır,

оталари : âtalari: babalan

акалари : akalar!: ağabeyleri

келинлари : kelinlari: gelinleri

қаламлари : kalamlari: kalemleri

"-(i)ngiz" ve "-lari" ekleri çokluk anlamını verdiği

gibi teklik şahsın nezaket anlamını da ifade edebilir.

C. İSMİN HAL EKLERİ

1. Yalın hali (Baş kelişik):

Eksizdir.

Ҳорун ар-Рашид замонида машҳур бир савдогар бўлиб, ўнинг Абулҳасан отли бир ўғли бор эди.

Harun ar-Raşid zamânida maşhur bir savdâgar

bolib, oning Abulhasan âtli bir oğli bâr edi.

Harun Reşid zamanında meşhur bir tüccar olup, onun

Ebulhasan adlı bir oğlu var idi.

60

"Султон сизни девон эшигига қадар отда

боришингизни амр қилди." деди.

"Sultân sizni devan eşigiga kadar âtda bârişingizni

amr kildi." dedi.

"Sultan sizin divan kapısına kadar atta varmanızı em­

retti. " dedi.

2. İlgi Hali (Karatkiç Kelişigi):

Bütün kelimelerde "-ning" eki ile yapılır,

уйнинг : üyning : evin отанинг : âtaning : babanın

қўлниниг : kolning : kolun

"-ki" aitlik ekini alınca "ng" düşer.

бизники : bizniki: bizimki

отаники : âtaniki: babanınki

Каримники : Karimniki: Kerim'inki

Қосимнинг хотини Али Бобонинг сўзини

эшитиб ғам-ғуссадан фориғ бўлди.

Kâsımning hatmi Ali Bâbâning sözini eşitib ğam-

ğussadan fâriğ boldi.

Kasımın hanımı Ali Baha'nın sözünü işitip

üzüntülerden kurtuldu.

3. Yaklaşma Hali (Cönaliş Kelişigi):

Genellikle "ga" eki ile yapılır,

уй : üy :ev уйга : üyga : eve қўл : kol: el қўлга : kolga : ele кино : kino : sinema

61

кинога : kinoga: sinemaya

Ek "g" ve "k" den sonra "-ka" olur.

эшик: eşik: kapı

эшикка : eşikka: kapıya

чечак : çeçak : çiçek

чечакка : çeçakka: çiçeğe

яхшилик: yahşilik: iyilik

яхшиликка : yahşilikka: iyiliğe

Ek "ğ" ve "k" dan sonra "-ka" olur.

тоғ : tâğ : dağ

тоққа : tâkka : dağa

оёқ : ayak: ayak

оёкка : âyâkka : ayağa

it

İyelik ekinden sonra araya "n" girmez.

қўли : koli: eli

қўлига : koliga : eline

онаси : ânasi: anası

онасига : ânasiga : anasına

бозори : bâzâri: pazarı

бозорига : bâzâriga: pazarına

Тоғдан тушиб бозорга борди, ўтинини

сотди.

Tâğdan tüşib bâzârga bâr di, otinini sâtdi.

Dağdan inip pazara vardı, odununu sattı.

"Эчкига жон қайгуси, кассобга ёғ қайгуси."

"Eçkiga can kaygusi, kassâbga yâğ kaygusi."

"Keçiye can kaygısı, kasaba yağ kaygısı."

62

Эрталаб яна тоққа чиқиб ўтин килди.

Ertalab yana tâkka çıfcıb otin kildi.

Sabahleyin yine dağa çıkıp odun kesti.

"Яхшиликка яхшилик ҳар кишининг

коридир, ёмонликка яхшилик эр кишининг

коридир."

"Yahşilikka yahşilik har kişining kâridir, yâmânlikka

yahşilik er kişining kâridir."

"İyiliğe iyilik her kişinin işidir, kötülüğe iyilik er kişinin işidir."

4. Bulunma Hali (Orin-Payt Kelişigi):

Bütün kelimelerde "da" eki ile yapılır.

уйда : üyda : evde қўлда : kolda : elde оёқда : âyâkda : ayakta

эшикда : eşikda : kapıda

бозорда : bâzârda: pazarda

İyelikten sonra araya "n" girmez,

уйида : üyida: evinde

қўлида : kolida: kolunda

эшигида : eşigida : kapısında

бозорида : bâzârida: pazarında

елкасида : yelkasida: omuzunda

Тушимда бир кишини кўрдим; у, "Сенинг

ризқинг Мисрда, ўша ерга бор!" деди.

Tüşimda bir kişini kördim; u, "Sening nzking Mısrda,

oşa yerga bâr!" dedi.

Rüyamda bir kişiyi gördüm; o, "Senin rızkın Mısır'da,

o yere var!" dedi.

63

5. Gösterme Hali (Körsatkiç Kelişigi)

Bütün kelimelerde "-ni" eki ile yapılır,

уйни : üyni: evi қўлини : kolini: elini эшикни : eşikni: kapıyı

бозорни : bâzâmi: pazarı

елкасини : yelkasini: omuzunu

"Men" ve "sen" zamirlerinde ek başındaki "n" düşer,

мени : meni: beni сени : seni: seni

6. Uzaklaşma Hali (Çıkış Kelişigi):

Bütün kelimelerde "-dan" eki ile yapılır,

уйдан : üydan : evden

бошдан : bâşdan : baştan

эшикдан : eşikdan: kapıdan

елкадан : yelkadan : omuzdan

бозордан : bâzârdan: pazardan

İyelik ekinden sonra araya "n" girmez,

уйидан : üyidan: evinden

бошидан : bâşidan : başından

отасидан : âtasidan: babasından

эшигидан : eşigidan : kapısından

елкасидан : yelkasidan: omuzundan

Нима сабабдан Бағдоддан Мисрга

келдинг?

Nima sababdan Bağdâddan Mısrga kelding?

Ne sebepten Bağdat'tan Mısır'a geldin ?

64

Султонинг хазинасидан ўн минг динор

ғойиб бўлган.

Sultaning hazinasidan on ming dinar ğâyib bolgan.

Sultanın hazînesinden onbin dinar kaybolmuş.

* Eski metinlerde "-din / -dm" olarak geçer.

қўлдин : koldın : elden

кўздин : közdin : gözden

шоирдин : şâirdin : şâirden

"Бешак билинг, бу дунё борча элдин

ўтеро,

Инонмағил молинга, бир кун кўлдин

кетаро."

"Beşak biling, bu dünyâ bâtça eldin öterâ,

înânmağıl mâlinga, bir kün koldın ketarâ."

"Şüphe etmeden bilin, bu dünya bütün illerden geçer,

Malına inanma, bir gün elinden gider."

Бир кун подшоҳ, y шоирдин ранжида

бўлди.

Bir kün pâdşâh, u şâirdin rancida boldi.

Bir gün, padişah o şâirden rencide oldu (incindi).

7. Vasıta Kelişigi:

"-la" eki ile yapılabilir, fakat az kullanılır. Daha çok "bilan" kelimesi kullanılır.

қўлла : kolla: elle

қаламла : galamla : kalemle

машинла : maşınla: arabayla

Аҳмад билан бирга дарс тайёрлайман.

Ahmad bilan birga dars tayyârlayman.

65

Ahmedle birlikte ders hazırlayacağım.

D. SORU EKİ

Sadece "-mi" eki ile yapılır. Bitişik yazılır,

қўлми : kolmi: kol mu? болами : bâlami: çocuk mu? қаламми : ^alammi: kalem mi?

E. İSİM ÇEKİMİ

Şimdiki zaman:

ўқувчиман

ўқувчисан

ўқужчидир

ўқувчимиз

ўқувчисиз: ofcuvçiman

: okuvçisan

: okucçidir

: oRuvçimiz

: okuvçisiz: öğrenciyim

: öğrencisin

: öğrencidir

: öğrenciyiz

: öğrencisiniz

ўқувчидир(улар) : okuvçidir(ular) : öğrencidirler

İsim çekiminin geçmiş zamanları ve şartı "emâk"

(imek) fiili ile yapılır.

Bilinen geçmiş zaman:

ёш эдим

ёш эдинг

ёш эди ёш эдик

ёш эдингиз

ёш эдилар: yâş edim

: yâş eding

: yâş edi

: yâş edik

: yâş edingiz

: yâş edilar: gençtim

: gençtin

: gençti

: gençtik

: gençtiniz

: gençtiler

66

Öğrenilen geçmiş zaman:

еш эканман

ёш экансан

ёш экан

ёш эканмиз

ёш экансиз

ёш эканлар

Şart;

ёш эсам

ёш эсанг

ёш эса ёш эсак

ёш эсангиз

ёш эсалар: yaş ekanman

: yâş ekansan

: yâş ekan

: yâş akanmiz

: yâş ekansiz

: yâş ekanlar

: yâş esam

: yâş esang

: yâş esa

: yâş esak

: yâş esangiz

: yâş esalar: gençmişim

: gençmişsin

: gençmiş

: gençmişiz

: gençmişsiniz

: gençmişler

: gençsem

: gensen

: gençse

: gençsek

: gençseniz

: gençseler

67

ZAMİR

A. ŞAHIS ZAMİRLERİ

мен : men : ben

сен : sen : sen

y : u : o

биз : biz : biz

сиз : siz : siz

улар : ular : onlar

"Siz" tekil şahsın nezaket anlamını verdiği için çoğun­

lukla "sîzler" şeklinde kullanılır. "Ular" (onlar) zamiri de üçüncü tekil şahsın (u) nezaket anlamını ifade edebilir.

Zamirlere gelen şahıs ve nesne bildirici ekler: (келган) : (kelgan) : (gelen)

менман : menman : benim

сенсан : sensan : sensin

УДир

бизмиз

сизсиз

улардир: udir

: bizmiz

: sizsiz

: ulardir: odur

: biziz

: sizsiniz

: anlardır

İsimlere gelen hal ekleri zamirlere de aynen gelir,

бизда : bizda : bizde

менга : menga : bana

уларни : ularni : onları

сендан : sendan : senden

сизнинг : sizning : sizin

"Men" ve "sen" zamirlerinin ilgi ve yükleme hallerinde

ek başındaki "n" düşer.

68

сени : seni: seni мени : meni: beni сенинг : sening : senin

менинг : mening: benim

"U" zamirinin yaklaşma, bulunma ve uzaklaşma

hallerinde araya zamir "n" si girer.

унга : unga : ona унда : unda: onda

ундан : undan : ondan

T

B. İŞARET ZAMİRLERİ

6y :bu : bu

шу : şu : şu

y : u : o

ушбу : uşbu : işte bu

Çokluk eki aldıklarında araya "n" girmez.

улар : ular: onlar

булар : bular: bunlar

шулар : şuiar: şunlar

Yaklaşma, bulunma, uzaklaşma hallerinde araya zamir

"n" si girer.

унга : unga: ona бунда : bunda: bunda

шундан : şundan : şundan

69

C. BELİRSİZLİK ZAMİRLERİ

1. falân : filan

Фалон вактда келаман деса, тамом,

келмасдан қўймасди.

Falân vajçtda kelaman desa, tamâm, kelmasdan

koymasdi.

Filan vakitte keleceğim dese, tamam, mutlaka gelirdi.

2. falânçi : filanca

Ота-она олдида одобни унутсин, ҳайони

поймол килсинми; "Менга фалончини олиб

беринглар!" десинми?

Ata-âna âldida âdâbni unutsın, hayâni pâymâl kılsınmi;

"Menga falânçini âlib beringlar!" desinmi?

Baba-ana önünde âdabı unutsun, hayâyı ayak altına

alsın mı; "Banafilancayı alıp verin!"desin mi?

3. ba'zı : bazı

Унсиннинг бурнини, пешанасини ва баъзи

ҳаракатларини Иўлчига ўхшатди.

Ünsinning bumini, peşanasini va ba'zı harakatlarini

Yolçiga ohşatdi.

Ünsin'in burnunu, alnını ve bazı hareketlerini Yolcu'ya

benzetti.

4. birâv: birisi

"Бировга чукур қазисанг, ўзинг

йиқиласан."

"Birâvga çukur kazısang, özing yıkıl asan."

"Birisine çukur kazarsan, kendin yıkılırsın (düşersin).

70

"Пичоқни аввал ўзингга ур, ағримаса

бировга ур!"

"Piçâkni avval özingga ur, ağnmasa birâvga ur!"

"Pıçağı önce kendine vur, ağrımazsa bir başkasına

vur!"

5. allakim : biri, bilinmeyen bir kimse

Миш-мишларни унга ҳамма вақт

аллаким айтган бўлади.

Miş-mişlami unga hamma vakt allakim aytgan boladi.

Dedi-koduları ona her zaman birisi söylemiş olacak.

6. allanima : bilinmeyen bir şey

Девор астига алланималар уйиб

қўйилган.

Devâr astiga allanimalar uyib koyılgan.

Duvar dibine bir şeyler yığılıp koyulmuş.

7. allakanday : herhangi bir, nasıl olduğu bilinmeyen

Отаси бечора, эл-халкдан номус

қилганидан аллақандай шаҳарларга бедарға

бўлиб, яқинда келди.

Âtasi beçâra, el-halkdan nâmus kılganidan allakanday

şaharlarga bedarğa bolib, yakında keldi.

Çaresiz babası çevredeki insanlardan utandığı için, nasıl

olduğu bilinmeyen şehirlere sürülüp, yakında geldi.

8. allaneçik : nasıl olduğu bilinmeyen

Унинг кўнглини алланечук шубҳалар

кўплаб олди.

Uning könglini allaneçük şübhalar köplab âldi.

Onun gönlünü nasıl olduğu bilinmeyen şüpheler çokça

kapladı.

71

9. allakayer : herhangi bir yer, bilinmeyen bir yer

Шу якин ўртада хўраз қанот коқиб жу- да ҳафсала билан қичқирди. Бунга аллақа-

ердаги жўжахўраз шошиб-пишиб жавоб

берди.

Şu yakın ortada horaz kanat kâkıb cüda hafsala bilan

kıçkırdı. Bunga allakayerdagi cocaljoraz şâşib-pişib cavâb

berdi.

Şu yakın arada horoz kanat çırpıp istekli olarak öttü. Buna bilinmeyen bir yerdeki piliç horoz heyecanlanıp cevap

verdi.

10. allakaçan : çoktan, hanidir

Отабек онасининг аразига аллақачан

тушунган эди.

Atabek ânasining araziga allakaçan tüşüngan edi.

Atabek anasının küsmesine çoktandır düşünmüş idi.

11. allakaysı : hangisi olduğu bilinmeyen

Алишер Оренбургдан ўтди, аллақайси

стансияда бир неча саот тўхтаб қолди.

Alişer Orenburgdan ötdi, allakaysi stansiyada bir neça saât tohtab kâldi.

Alişer Orenburg'dan geçti, hangisi olduğu bilinmeyen

bir istasyonda bir nice saat durup kaldı.

12. kimdir : biri

Ташқаридан кимдир "Ўрмонжон ака!"

деб чақирди.

Taşkaridan kimdir "Ormâncân aka!" deb çakırdi.

Dışarıdan birisi, "Ormancan ağabey!" diye çağırdı.

13. nimadir : bir şey

72

14. kandaydir : nasıl olduğu bilinmeyen

Унинг кандайдир иши чиқиб қалибди.

Uning kandaydir işi çıfcıb Ralibdi.

Onun nasılsa işi çıkıp kalmış.

"-dir" le biten son üç belirsizlik zamirinde hal ekleri

"-dir" den önce gelir.

кимнидир: kimnidir: birini

нимагадир : nimagadir: bir şeye

нимадандир : nimadandir: bir şeyden

73

FİİL ÇEKİMİ

A. GEÇMİŞ ZAMAN (ÖTGAN ZAMÂN)

Zaman)

a) "-gan" eki ile yapılır. Türkiye Türkçesi'ndeki

"-miş" in karşılığıdır.

борганман

боргансан

борган

борганмиз

боргансиз

борганлар

кўрганма

кўргансан

курган

кўрганмиз

кургансиз

курганлар: barganman

: bârgansan

: bârgan

: bârganmiz

: bârgansiz

: bârganlar

: körganman

: körgansan

: körgan

: körganmiz

: körgansiz

: körganlar: varmışım

: varmışsın

: varmış

: varmışız

: varmışsınız

: varmışlar

: görmüşüm

: görmüşsün

: görmüş

: görmüşüz

: görmüşsünüz

: görmüşler

Ҳаммаси белига шамшир таққан, тиззаси-

га найза қўйган, елкасига камон осган эди.

Hammasi beliga şamşir takkan. tizzasiga nayza koygan,

yelkasiga kamân âsgan edi.

Hepsi beline kılıç takmış, dizine ok koymuş, omuzuna

yay asmış idi.

Arap y келган бўлса, ўзини билдирган

бўлар эди.

Ağar u kelgan bolsa, özini bildirgan bolar edi.

Eğer o gelmiş olsa, kendisini bildirmiş olur idi.

74

"-gan" eki "-miş" ten başka "-an" ve "-dik" anlamları­

na da gelir.

Отасидан қалган мерасни қиска бир муддат ичида сарф килди.

Âtasidan kalgan merasni kıska bir müddat içida sarf kildi.

Babasından kalan mirası kısa bir müddet içinde harcadı.

Азизим, мусофир одам бўлганинг учун

маъзур кўраман.

Azizim, müsâfır âdâm bolganing uçun ma'zur

kör aman.

Azizim, misafir adam olduğun için mazur görüyorum.

Оз юрганим ҳам, кўп юрганим ҳам

билмабман.

Âz yürganim ham, köp yürganim ham bilmabman.

Az yürüdüğümü de, çok yürüdüğümü de bilmemişim.

Olumsuz şekli "-ma" eki ile yapılabilir. Ayrıca "emas"

(değil) ve "yok" kelimeleriyle de olumsuzluk yapılır, "yok

ile yapılan türde olumsuzluk daha da güçlüdür.

кўрмаганман

кўрмагансан

кўрмаган

кўрмаганмиз

кўрмагансиз

кўрмаганлар: körmaganman

: körmagansan

: körmagan

: körmaganmiz

: körmagansiz

: körmaganlar: görmemişim

: görmemişsin

: görmemiş

: görmemişiz

: görmemişsiniz

: görmemişler

75

кўрган

кўрган

кўрган

кўрган

кўрган

кўрганэмасман : körgan emasman : görmüş

değilim

эмассан : körgan emassan : g. değilsin

эмас : körgan emas : g. değil

эмасмиз : körgan emasmiz : g. değiliz

эмассиз : körgan emassiz : g. değilsiniz

эмаслар : körgan emaslar : g. değiller

кўрганим йўк : körganim yok кўрганинг йўқ : körganing yok кўргани йўқ : körgani yok кўрганимиз йўқ : körganimiz yok кўрганингиз йўқ : körganingiz yok кўрганлари йўқ : körganlari yok: görmedim

: görmedin

: görmedi

: görmedik

: görmediniz

: görmediler

b) Öğrenilen geçmiş zamanın ikinci şekli "-(i)b" eki ile yapılır. Bu da Türkiye Türkçesindeki "-miş" in karşı­

lığıdır.

кўрибман

кўрибсан

кўрибди

кўрибмиз

кўрибсиз

кўрибдилар

ўқибман

ўқибсан

ўқибди

ўқибмиз

ўқибсиз

ўкибдилар: köribman

: köribsan

: köribdi

: köribmiz

: köribsiz

: köribdilar

: okıbman

: okıbsan

: okıbdi

: okıbmiz

: okıbsiz

: okibdilar: görmüşüm

: görmüşsün

: görmüş

: görmüşüz

: görmüşsünüz

: görmüşler

: okumuşum

: okumuşsun

: okudu

: okumuşuz

: okumuşsunuz

: okumuşlar

76

Olumsuz şekli "-ma" eki ile yapılır.

кўрмабман

кўрмабсан

кўрмабди

кўрмабмиз

кўрмабсиз

кўрмабдилар: körmabman

: körmabsan

: körmabdi

: körmabmiz

: körmabsiz

: körmabdilar: görmemişim

: görmemişsin

: görmemiş

: görmemişiz

: görmemişsiniz

: görmemişler

Шундан кейин yкиши Мисрга қараб

иулга чиқибди.

Şundan keyin u kişi Mısrga karab yolga çıkıbdi.

Bundan sonra o kişi Mısır'a doğru yola çıkmış.

Оз юрганим ҳам, кўп юрганим ҳам

билмабман.

Âz yürganim ham, köp yürganim ham bilmabman.

Az yürüdüğümü de, çok yürüdüğümü de bilmemişim.

Бир вақт қарасам, баланд бир жайда

турибман.

Bir vakt karasam, baland bir çayda turibman.

Bir vakit baksam, yüksek bir yerde durmuşum.

2. Görülen Geçmiş Zaman (Ötgan Zaman anık

Fe'li)

"-di" eki ile yapılır. Her zaman aynı kalır, ses uyumuna

göre değişmez,

бордим

бординг

борди

бордик

бордингиз

бордилар: bârdim

: bârding

: bârdi

: bârdik

: bârdingiz

: bârdilar: vardım

: vardın

: vardı

: vardık

: vardınız

: vardılar

77

курдим

кўрдинг

Кўрди

кўрдик

кўрдингиз

курдилар: kördim

: körding

: kördi

: kördik

: kördingiz

: kördilar: gördüm

: gördün

: gördü

: gördük

: gördünüz

: gördüler

Olumsuz şekli "-ma-" eki ile yapılır.

курмадим

кўрмадинг

кўрмади

кўрмадик

кўрмадингиз

кўрмадилар: körmadim

: körmading

: körmadi

: körmadik

: körmadingiz

: körmadilar: görmedim

: görmedin

: görmedi

: görmedik

: görmediniz

: görmediler

Қуш тумшуғи билан ердан бир нарсани

олди ва осмонга учди.

Kuş tumşuğu bilan yerdan bir narsani aidi va âsmânga

uçdi.

Kuş gagası ile yerden bir nesneyi aldı ve gökyüzüne

uçtu.

"Эй бадбахт, нима қилдинг?" деди.

"Ey badbaht, nima kılding?" dedi.

"Ey bedbaht, ne yaptın?" dedi.

Мен уларнинг гапига тушунмадим,

уларга жавоб ҳам қайтармадим.

Men ularning gapiga tüşünmadim, ularga cavab ham kaytarmadim.

Ben onların sözünü anlamadım, onlara cevap da ver­

medim.

78

B. ŞİMDİKİ ZAMAN (ENDİGİ ZAMÂN - HÂZIRGİ ZAMAN)

1. Soyut Şimdiki Zaman (Nâanık Endigi

Zaman)

"-a" eki ile yapılır. Ünlü ile biten kelimelerde "-a" ye­

rine "-y" getirilir. Türkiye Türkçesi'ndeki "-yor" un kar­

şılığıdır.

бораман

борасан

боради

борамиз

борасиз

борадилар

ўқийман

ўқийсан

ўқийди

ўқиймиз

ўқийсиз

ўқийдилар: bâraman

: bârasan

: bâradi

: bâramiz

: bârasiz

: bâradilar

: ofcıyman

: okıysan

: okıydi MM Ф

: ojçıymiz

: okıysiz

: okıydilar: varıyorum.

: varıyorsun

: varıyor

: varıyoruz

: varıyorsunuz

: varıyorlar

: okuyorum

: okuyorsun

: okuyor

: okuyoruz

: okuyorsunuz

: okuyorlar

Olumsuz şekli "-ma" ekiyle yapılır.

бормайман

бормайсан

бормайди

бормаймиз

бормайсиз

бормайдилар: barmayman

: bârmaysan

: bârmaydi

: bârmaymiz

: bârmaysiz

: barmaydilar: varmıyorum

: varmıyorsun

: varmıyor

: varmıyoruz

: varmıyorsunuz

: varmıyorlar

79

Мен Самарқанд тижорат коллежида

ўқийман.

Men Samarkand ticârat kollejida okıyman.

Ben Semerkand Ticaret Koleji'nde okuyorum.

Отам ўрта мактабда тариҳдан дарс

беради.

Atam orta maktabda tarihdan dars beradi.

Babam ortaokulda tarihden ders veriyor.

►

Soyut Şimdiki Zaman'la gelecek zamanda yapılacak bir fiil anlatılabilir. (Yakın Kelasi Zamân da aynı şekilde)

Эртага Бухорога кетаман.

Ertaga Buhârâga ketaman.

Yarın Buhara 'ya gidiyorum.

Bazan da geniş zaman manasını verir.

Арслон боласи арслон бўлади.

Arslân bâlasi arslân boladi.

Arslan yavrusu arslan olur.

Зар кадрини заргар билади.

Zar kadrini zargar biladi.

Altının kıymetini sarraf bilir.

2. Gerçek Şimdiki Zaman (Anık Endigi Zaman

-Tasvirî Şimdiki Zaman)

El'an yapılmakta olan bir fiili bildirir. îki şekilde yapılır:

80

a) -yap eki ile

боряпман

боряпсан

боряпти

боряпмиз

боряпсиз

боряпдилар

ўқияпман

ўқияпсан

ўқияпти

ўқияпмиз

ўкияпсиз

ўқияпдилар: baryapman

: bâryapsan

: bâryapti

: bâryapmiz

: bâryapsiz

: bâryapdilar

: okıyapman

: okıyapsan

: okıyapti

: okıyapmiz

: okıyapsiz

: okıyapdilar: varıyorum

: varıyorsun

: varıyor

: varıyoruz

: varıyorsunuz

: varıyorlar

: okuyorum

: okuyorsunuz

: okuyor

: okuyoruz

: okuyorsunuz

: okuyorlar

Орадан шунча йил ўтиб, ўшандаги

ҳолатини мана энди эслаяпти.

Aradan şunça yıl Ötib, oşandagi hâlatini mana endi eslayapti.

Aradan şu kadar yıl geçip, o zamandaki haletini işte şimdi hatırlıyor.

Аҳволни яхшилаш учун, ҳуқуқни ҳимоя

қилиш идоралари кучидан ҳам файдаланиш

зарур бўлаяпти.

Ahvâlni у ahşilaş uçun, hukukni himâya kılış idâralari

küçidan ham faydalaniş zarur bolayapti.

Ahvali iyileştirmek için, hukuku koruma idareleri

gücünden de faydalanmak zarurî oluyor.

4

Менинг 195 сўмлик маошим ейиб-ичиш

учун ҳам етмаяпти.

81

Mening 195 somlik maâşim yeyib-içiş uçun ham yetmayapti.

Benim 195 rublelik maaşım, yeme-içme için de yetmiyor.

b) -(a)yâtir eki ile

бораётирман

бораётирсан

бораётир

бораётирмиз

бораётирсиз

бораётирлар

ўкиётирман

ўкиётирсиз

ўкиётир

ўкиётирмиз

ўкиётирсиз

ўкиётирлар: bârayâtirman : varıyorum

: varıyorsun

: varıyor

: varıyoruz

: varıyorsunuz

: varıyorlar: bârayâtirsan

: bârayâtir

: bârayâtirmiz

: bârayâtirsiz

: bârayâtirlar

: okıyâtirman

: okıyâtirsiz

: okıyâtir

: okıyâtirmiz

: okıyâtirsiz

: okıyâtirlar: okuyorum

: okuyorsunuz

: okuyor

: okuyoruz

: okuyorsunuz

: okuyorlar

Ойноманинг ёруғ ниятлари, оташин, дерд-

ли, ўйчан, инқилобий сўзлари эл кўксида

ажиб умид уруғларини ундираётир.

Âynâmaning yâruğ niyatlari, âtaşin, derdli, oyçan,

inkılâbiy sözlari el köksida acib ümid uruğlarini ündirayâtir.

Aylık derginin parlak niyetleri, ateşli, dertli, düşünceli,

inkılabı sözleri vatan sathında şaşılacak ümit tohumlarını

yeşertiyor.

Ҳозиргача мустақиллик баёноти бандлари

амалга ошмаётир.

Hâzirgaça müstakillik bayânâti bandlari amalga âşma-

yâtir.

82

Şimdiye kadar müstakillik(bağımsızlık) beyanâtı

maddeleri uygulamaya geçirilmiyor.

3. Yardımcı Fiillerle Yapılan Şimdiki Zaman

Bunlardan başka turmâk, otirmâk, yürmâk, yat­

mak yardımcı fiilleriyle de şimdiki zaman yapılır. Bunların

özel manâ nüansları vardır. Bu yardımcı fiillerle şimdiki za­

man şu formüle göre kurulur:

Asıl fiil + (i)b + yardımcı fiil +(i)b + şahıs eki

бориб турибман

бориб турибсан

бориб турибди

бориб турибмиз

бориб турибсиз: bânb turibman : varıyorum

: bânb turibsan : varıyorsun

: bârib turibdi : varıyor

: bânb turibmiz : varıyoruz

: bânb turibsiz : varıyorsunuz

бориб турибдилар : bârıb turibdilar: varıyorlar

келиб ётибман

келиб ётибсан

келиб ётибди

келиб ётибмиз

келиб ётибсиз

келиб ётибдилар: kelib yâtıbman : geliyorum

: kelib yâtıbsan : geliyorsun

: kelib yâtıbdi : geliyor

: kelib yâtıbmiz : geliyoruz

: kelib yâtıbsiz: geliyorsunuz

: kelib yâtıbdilar: geliyorlar

C. GELECEK ZAMAN (KELASİ ZAMÂN)

1. Yakın Gelecek Zaman (Yakın Kelasi

Zamân)

Soyut şimdiki zamanla aynıdır, "-a" eki ile yapılır.

Ünlü ile biten kelimelerde "a" yerine "-y" getirilir.

83

кўраман

кўрасан

кўради

кўрамиз

кўрасиз

кўрадилар

ўқийман

ўқийсан

ўқийди

ўқиймиз

ўқийсиз

ўқийдилар

Olumsuz şekli

кўрмаймиз

кўрмайсиз

кўрмайди

кўрмаймиз

кўрмайсиз

кўрмайдилар: köraman

: körasan

: köradi

: köramiz

: körasiz

: köradilar

: okıyman

: okıysan

: okıydi«M

: okıymiz

: okıysiz

: okıydilar «M Ф: göreceğim

: göreceksin

: görecek

: göreceğiz

: göreceksiniz

: görecekler

: okuyacağım

: okuyacaksın

: okuyacak

: okuyacağız

: okuyacaksınız

: okuyacaklar

-ma" eki ile yapılır.

: körmaymiz

: körmaysiz

: körmaydi

: körmaymiz

: körmaysiz

: körmaydi lar: görmeyeceğiz

: görmeyeceğiz

: görmeyecek

: görmeyeceğiz

: görmeyeceksiniz

: görmeyecekler

Кимки узукни топса, унга минг динар

туҳфа қиламан.

Kimki üzükni tâpsa, unga ming dinar tuhfa Jçılaman.

Kim ki yüzüğü bulsa, ona bin dinar hediye edeceğim.

"Сизларни ҳам, уни ҳам синаб кўраман."

деб жавоб қилди шоҳ.

"Sizlami ham, uni ham sınab köraman." deb cavâb kildi şâh.

84

"Sîzleri de, onu da sınayıp göreceğim!" diye cevap

verdi şah.

2. Kesin Gelecek Zaman (JCat’iy Kelasi

Zaman)

Az kullanılır. Edebî yazılarda vardır, "-acak" eki ile yapılır. Ünlü ile biten kelimelerde araya "-y-" girer.

боражакман

боражаксан

боражак

боражакмиз

боражаксиз

боражаклар

ўқияжакман

ўқияжаксан

ўқияжак

ўқияжакмиз

ўқияжаксиз

ўқияжаклар: bâracakman

: bâracaksan

: bâracak

: bâracakmiz

: bâracaksiz

: bâracaklar

: okıyacakman

: okıyacaksan

: otayacak

: oRıyacakmiz

: okıyacaksiz

: otayacaklar: varacağım

: varacaksın

: varacak

: varacağız

: varacaksınız

: varacaklar

: okuyacağım

: okuyacaksın

: okuyacak

: okuyacağız

: okuyacaksınız

: okuyacaklar

Olumsuz şekli "-ma-" eki ile yapılır.

бормаяжакман : bârmayacakman : varmayacağım

бормаяжаксан : bârmayacaksan : varmayacaksın

бормаяжак : bârmayacak : varmayacak

бормаяжакмиз : bârmayacakmiz: varmayacağız

бормаяжаксиз : bârmayacaksiz: varmayacaksınız

бормаяжаклар : batmayacaklar: varmayacaklar

85

3. Eski metinlerde "-ğay" eki ile yapılan

Gelecek Zaman

Eski metinlerde bulunur, "-acak" anlamını verir.

борғайман

борғайсан

борғай

борғаймиз

борғайсиз

борғайлар: bârğayman

: bârğaysan

: bârğay

: bârğaymiz

: bârğaysiz

: bârğaylar: varacağım

: varacaksın

: varacak

: varacağız

: varacağız

: varacaklar

Olumsuz şekli "-ma" ekiyle yapılır.

бормағайман

бормағайсан

бормағай

бормағаймиз

бормағайсиз

бормағайлар: bârmağayman

: bârmağaysan

: bârmağay

: bârmağaymiz

: bârmağaysiz

: bârmağaylar: varmayacağım

: varmayacaksın

: varmayacak

: varmayacağız

: varmayacağız

: varmayacaklar

"Насиб бўлса борғаймиз, насиб бўлса

келғаймиз,

Ажал етса ўлғаймиз, ризо бўлинг

дўстларим.”

"Nasib bolsa bârğaymiz, nasib bolsa kelğaymiz,

Acal yetsa ölğaymiz, nzâ boling dostlarim."

"Nasib olursa varacağız, nasib olursa geleceğiz,

Ecel yeterse öleceğiz, razı olun dostlarım."

Жаллодга буйурдикй, "Уни менинг

кўзимнинг олдида ўлдурғайсан!"

86

Callâdga buyurdiki, "Uni mening közimning âldida

öldürğaysan!"

Cellada buyurdu ki, "Onu benim gözümün önünde

öldüreceksin!"

4. İstek Bildiren Gelecek Zaman (İstak

Bildirüvçi Kelasi Zaman)

Bu kip niyet, arzu, istek ifade eder, "-mâkçi" eki ile yapılır, "-mak istiyor" manasına gelir. Çok kullanılan bir zamandır.

курмоқчиман

кўрмоқчисан

кўрмоқчи

кўрмокчимиз

кўрмоқчисиз

кўрмоқчилар

ўқимоқчимиз

ўқимоқчисан

ўқимоқчи

ўқимоқчимиз

ўқимокчисиз

ўқимоқчилар: körmâkçiman : görmek istiyorum

: körmâkçisan : görmek istiyorsun

: körmâkçi : görmek istiyor

: körmâkçimiz : görmek istiyoruz

: körmâkçisiz : görmek istiyorsunuz

: körmâkçilar : görmek istiyorlar

: okımâkçiman : okumak istiyorum

: okımâkçisan : okumak istiyorsun

: okımâkçi : okumak istiyor

: okımâkçimiz : okumak istiyoruz

: okımâkçisiz : okumak istiyorsunuz

: okımâkçilar : okumak istiyorlar

Olumsuz şekli "emas-" (değil) le yapılır, "-mak istemi

-mak niyetinde değilim" anlamına gelir. yorum

körmâkçi emasman

körmâkçi emassan

körmâkçi emas

körmâkçi emasmiz

körmâkçi emassiz: görmek niyetinde değilim

: görmek niyetinde değilsin

: görmek niyetinde değil

: görmek niyetinde değiliz

: görmek niyetinde değilsiniz

87

körmâkçi emaslar : görmek niyetinde değiller

Ахир y қишлоғига бармоқчи, киндик

қони томган уйни, дадасининг қабрини

зиёрат қилмоқчи эди.

Ahir u kışlâğıga barmâkçi, kindik kani tâmgan üyni,

dadasining Jkabrini ziyârat kılmâkçi edi.

Sonunda o köyüne varmak, göbek kanı tamlayan evi, babasının kabrini ziyaret etmek istiyordu.

5, Belirsiz Gelecek Zaman (Güman Bildirüvçi

Kelasi Zaman) : GENİŞ ZAMAN

Türkiye Türkçesi'ndeki Geniş Zaman'ın karşılığıdır.

"-(a)r" eki ile yapılır.

борарман

борарсан

борар

борармиз

борарсиз

борарлар

ўқирман

ўқирсан

ўкир

ўқирмиз

ўқирсиз

ўқирлар: bârarman

: bârarsan

: bârar

: bârarmiz

: bârarsiz

: hararlar

: okırman

: okırsan

: okır

: ofcırmiz

: okırsiz

: okırlar: varırım

: varırsın

: varır

: varırız

: varırsınız

: varırlar.

: okurum

: okursun

: okur

: okuruz

: okursunuz

: okurlar

Olumsuz şekli "-mas" eki ile yapılır." -(a)r" eki kalkar.

бормасман : bârmasman : varmam

88

бормассан

бармас

бормасмиз

бормассиз

бормаслар: bârmassan

: barmas

: bârmasmiz

: bârmassiz

: bârmaslar: varmazsın

: varmaz

: varmayız

: varmazsınız

: varmazlar

"Яхши ўғил юрт тузар, ёмон ўғил юрт

бузар."

"Yahşi oğıl yurt tüzar, yâmân oğıl yurt buzar."

"iyi oğul yurt kurar, kötü oğul yurt bozar."

"Кишининг зари кишини бузар; зарни

кўрган занжирни узар."

"Kişining zari kişini buzar; zarni körgan zancirni üzar."

"Kişinin altını kişiyi bozar; altını gören zinciri koparır." "Суқ тўймас, уғри бойимас."

"SuR toymas, uğn bâyımas."

"Açgözlü doymaz, hırsız zenginleşmez."

6. Gelecek zamanla alâkalı sıfat yapan ekler:

"-asi" ve "-gü" ekleridir.

келасим : kelasim : geleceğim

келасинг : kelasing : geleceğin

келаси : kelasi : geleceği

келасимиз : kelasimiz: geleceğimiz

келасингиз : kelasingiz : geleceğiniz

келасилари : kelasilari: gelecekleri

келгум : kelgüm : geleceğim

келгунг : kelgüng : geleceğin

89

келгуси : kelgüsi: geleceği

келгумиз : kelgümiz : geleceğimiz

келгунгиз : kelgüngiz : geleceğiniz

келгусилари : kelgüsilari: gelecekleri

Умар ибн Абдулъазиз, Қуръан ва ҳадис-

ларни келгуси авлодларга ёзиб қолдириш

учун фармон қилди.

Umar ibn Abdül'aziz, Kur'an va hadislarni kelgüsi

avlâdlarga yâzıb kâldiriş uçun farmân kıldı.

Ömer ibni Abdül'aziz, Kur'an ve hadisleri gelecek

nesillere yazdı olarak bırakılması için emir buyurdu.

D. ŞART

Şart kipi "-sa" ekiyle kurulur. Türkiye Türkçesinde şart kipi, daha çok istek ifade eder. Şart ifadesi için geniş zama­

nın şartı kullanılır. Özbekçede ise hem istek anlamında hem de şart anlamında aynı şekil kullanılır.

келсам

келсанг

келса

келсак

келсангиз

келсалар: kelsam

: kelsang

: kelsa

: kelsak

: kelsangiz

: kelsalar: gelsem, gelirsem

: gelsen, gelirsen

: gelse, gelirse

: gelsek, gelirsek

: gelseniz, gelirseniz

: gelseler, gelirseler

ўқисам

ўкисанг

ўкиса

ўқисак

ўқисангиз

ўқисалар: okisam

: okisang

: okısa

: okısak

: okısangiz

: okisalar: okusam, okursam

: okusan, okursan

: okusa, okursa

: okusak, okursak

: okusanız, okursanız

: okusalar, okursalar

90

Olumsuz şekli "-ma" ekiyle yapılır:

келмасам

келмасанг

келмаса

келмасак: kelmasam

: kelmasang

: kelmasa

: kelmasak: gelmesem, gelmezsem

: gelmesen,gelmezsen

: gelmese, gelmezse

: gelmesek, gelmezsek

келмасангиз : kelmasangiz : g.meseniz, gelmezseniz

келмасалар : kelmasalar : gelmeseler, gelmezseler

Лекин ҳозирги шароитда икки минг сўм маош оладиганлар ҳам иқтисодий аҳволи-

дан мамнун бўлмаса керак; агар қўшимча

даромади бўлмаса.

Lekin hâzırgi şarâitda ikki ming som maâş âladiganlar

ham iRtisâdiy ahvâlidan mamnun bolmasa kerak; ağar ko- şimça darâmadi bolmasa.

Lâkin şimdiki şartlarda ikibin ruble maaş almakta olan­

lar da ekonomik durumundan memnun olmasa gerek; eğer ek geliri olmazsa.

Иқтисодимиздан рози бўлмасак, нима

киламиз?

İktisâdimizdan râzi bolmasak, nima kılamiz?

Ekonomimizden razı olmazsak ne yapacağız ?

"Шояд бу офатдан нажот топсам, муро-

дим ҳосил бўлиб, яна сафар қилишдан тав-

ба қиламан; ҳалок бўлиб кетсам ҳам майли,

машакқатдан қутуламан." дедим.

"Şâyad bu âfatdan nacât tâpsam, murâdim hâsıl bolib,

yana safar fcıhşdan tavba kılaman; halâk bolib ketsam ham mayii, maşakkatdan kutulaman." dedim.

91

"Eğer bu belâdan kurtulursam, muradım hasıl olup,

yine sefere çıkmaktan tövbe edeceğim; helak olup gidersem

de razıyım, meşakkatten kurtulacağım." dedim.

E. GEREKLİLİK

Müstakil şekli yoktur; "kerak" kelimesi kullanılarak şu formüle göre kurulur:

fiil + (i)ş + iyelik eki + kerak

келишим керак : kelişim kerak : gelmem gerek

келишинг керак : kelişing kerak : gelmen gerek

келиши керак : kelişi kerak : gelmesi gerek

келишимиз керак : kelişimiz kerak : gelişimiz g. келишингиз керак : kelişingiz kerak : gelişiniz g. келишлари керак : kelişlari kerak : gelmeleri g.

Türkiye Türkçesine "gelmem gerek, gelmem lâzım, gel­

meliyim" şekillerinde aktarılabilir.

Эртага меҳмонлар келиши керак.

Ertaga mehmânlar kelişi kerak.

Yarına misafirlerin gelmesi lâzım.

Аҳмаджанга хат ёзишим керак.

Ahmadcanga hat yâzışim kerak.

Ahmedcan'a mektup yazmam gerek.

Пиёда аскарларни сўл томондан ҳимоя

қилиши керак.

Piyâda askarlami sol tâmândan himâya kıhşi kerak.

Piyâde askerleri sol taraftan koruması gerek.

92

F. YETERLİLİK-YETERSİZLİK

Özbekçe'de yeterlilik ve yetersizlik ekleri Türkiye

Türkçesi'nden farklıdır. Türkiye Türkçesindeki "-bilmek"

yeterlilik yardımcı fiili yerine Özbekçe'de "-almak" yar­

dımcı fiili kullanılır. Ayrı veya bitişik yazılabilir.

бора олмоқ

боролмоқ

кўра олмақ

кўролмок: bâra almak

: bârâlmâk

: kora almak

: körâlmâk: varabilmek

: varabilmek

: görebilmek

: görebilmek

Yetersizlikte "-âlmamâlç" şeklinde kullanılır.

боролмамок : bârâlmamâk : varamamak,

varabilmemek

кўра олмамоқ : kora âlmamâk : görememek,

görebilmemek

Уларни, гарчи ошкоралик даври дейилса-

да, ошкор қилолмаймиз.

Ularni, gaı-çi âşkâralik davri deyilsa-da, âşkâr kılâlmay-

miz.

Onları, gerçi âşikârelik (açıklık) devri derilise de, aşikâr

kılamıyoruz (açıklayamıyoruz).

Акаси айтган гапни яна хотирлашга

тиришди, лекин хотирлолмади.

Akasi aytgan gapni yana hâtırlaşga tirişdi, lekin

hâtırlâlmadi.

Ağabeyinin söylediği sözü yine hatırlamaya çalıştı, ama hatırlayamadı.

93

G. EMİR / İSTEK

Her şahıs için ayrı bir ek vardır. Türkiye Türkçesi'nde

olduğu gibi 1. ve 3. şahıslarda istek manâsı, 2. şahıslarda

emir manâsı vardır.

1. Tekil Şahıs (Men) için:

Fiil köklerine "-(a)yin" veya "-(a)y" ekleri getirilerek

yapılır.

барайин : barayin: varayım

ўқийин : okıyin : okuyayım

борай : bâray : varayım

ўқий : okıy : okuyayım

"Нимани гапирай, o шоҳим?" деди y.

"Nimani gapiray, â şâhim?" dedi u.

"Neyi söyleyeyim, a şahım?" dedi o.

2. Tekil Şahıs (Sen) için:

Normalde fiil köküne bir ek getirilmeden yapılır. Eğer o işin muhakkak yapılması isteniyorsa "-gin" eki getirilir.

6a p : bâr: var баргин : bargin : var

ўқи : okı: oku ўқигин : okıgin : oku

"Мени ўша хазинага олиб бор, унга ки- риш сиридан мени воқиф қил!" деди Қосим.

94

"Meni oşa hazinaga âlib bâr, unga kiriş sıridan meni vâ­

kıf kıl!" dedi Kâsım.

"Beni o hâzineye alıp var, ona giriş sırrından beni haberdar et!" dedi Kasım.

3. Tekil Şahıs (U) için:

Fiil köklerine "-sin" eki getirilerek yapılır.

борсин : bârsin : varsın

ўқисин : ofisin : okusun

"Биттамиз донишманднинг уйига бориб,

унинг не ишлар қилаётганини кузатсин!" деб таклиф қилди.

"Bittamiz dânişmandning üyiga bârıb, uning ne işlar kılayâtganini küzatsin!" deb taklif kildi.

"Bir tanemiz danişmendin evine varıp, onun ne işler

yapmakta olduğunu gözetsin!" deyip teklif etti.

1. Çoğul Şahıs (Biz) için:

Fiil köklerine "-(a)ylik" eki getirilerek yapılır.

борайлик : bâraylik : varalım

ўқийлик : okıylik : okuyalım

Энди Усфурни шу ерда колдирайлик-да,

подшо хазинасидан ўғирланган пул ҳақида

гаплашайлик.

Endi Usfurni şu yerda kâldiraylik-da, pâdşâ

hazinasidan oğırlangan pul hakıda gaplaşaylik.

Şimdi Usfur'u şu yerde bırakalım da, padişah

hazinesin-den çalınan para hakkında konuşalım.

95

"Мана бу тўғри гап, бариб кўрайлик,

ҳақиқатдан огоҳ бўлайлик!" деди Зубайда-

бегим.

"Mana bu toğri gap, barib köraylik, hakikatdan âgâh bolaylik!" dedi Zübaydabegim.

"İşte bu doğru söz, varıp görelim, hakikattan haberdar

olalım!" dedi Zübeyde Hanım.

2. Çoğul Şahıs (Siz) için:

Fiil köklerine "-(i)ng, -(i)ngiz, -(i)nglar" ekleri

getirilerek yapılır.

боринг : bâring: varın

барингиз : baringiz : varınız

боринглар : bâringlar : varınız

ўқинг : okıng : okuyun

ўқингиз : okıngiz : okuyunuz

ўқИпГЛЭр : okmgiar : okuyunuz

Мен денгизчиларга бақириб: "Кемани

денгизга суринглар, қутулиш чорасини

изланглар!" дедим.

Men dengizçilarga bakırib: "Kemani dengizga

süringlar, kutuliş çârasini izlanglar!" dedim.

Ben denizcilere bağırıp: "Gemiyi denize sürün, kurtuluş

çaresini izleyin!" dedim.

Мен унга: "Эй хожам, ихтиёр сизда,

хоҳлаганингизни килинг!" дедим.

Men unga: "Ey hâcam, ihtiyâr sizda, hâhlaganingizni

kılıng!" dedim.

96

Ben ona: "Ey hocam, ihtiyar sizde, istediğinizi yapın!" dedim.

3. Çoğul Şahıs (Ular) için:

Fiil köklerine "-sin, -sinlar" ekleri getirilerek yapılır.

борсин : bârsin: (onlar) varsın

барсинлар : barsinlar : varsınlar

ўқисин : okısin : (onlar) okusun

ўқисинлар : okısinlar: okusunlar

"Менга бир оз ёғач келтирсинлар,

уларга эгар ясаб берай." дедим.

"Menga bir âz yâğaç keltirsinlar, ularga egar yasab

beray." dedim.

"Bana biraz ağaç getirsinler, onlara eğer yapıp

vereyim." dedim.

97

III. KONULARLA ÖZBEKÇE

ЎЗБЕК

ТИЛИНИ

ЎРГАНАМИЗ

ÖZBEK

DİLİNİ

ÖĞRENİYORUZ

Bu bölüm Ruslar için hazırlanmış "Özbek Tilini

Örganamiz" adlı kitaptan yararlanılarak hazırlanmıştır.

98

İNSAN

одам

от гавда

бош

калла

соч пешана

қош кўз қавақ

киприк

бурун

оғиз

жағ

лаб тил тиш қулақ

ияк мўйлов

соқол

юз бўйин

елка

кўкрак: âdâm : adam, insan

: ât: isim, ad

: gavda: gövde

: bâş: baş

: kalla: kelle, baş

: sâç: saç

: peşana: alın

: kâş: kaş

: köz: göz

: kavak: kapak

: kiprik: kirpik

: burun: burun

: âğız: ağız

: cağ : çene kemiği

: lab: dudak

: til: dil

: tiş : diş

: kulak: kulak

: iyak: çene

: moylâv: bıyık

: sâkâl: sakal

: yüz: yüz

: boyın: boyun

: yelka: omuz

: kökrak: göğüs

99

бел : bel: bel

биқин : bıkın : yan

қорин : kârın : karın

қўл : kol: kol, el

тирсак : tirsak: dirsek

кафт : kaft: avuç içi

панжа : panca: pençe, elin parmaklı kısmı

бармоқ : barmâk: parmak

оёқ : âyak: ayak

тизза : tizza: diz

мия : miya: alın kemiği

суяк : süyak : kemik

юрак : yürak: yürek

буйрак : büyrak: böbrek

ошқозон : âşkâzân: mide

ўпке : öpke: akciğer

İNSANIN YAŞI

чақалоқ : çakalâk: bebek

бола : bâlâ: çocuk

ўғил бола : oğıl bâlâ: erkek çocuk

қиз бола : kız bâlâ: kız çocuğu

йигит : yiğit: genç erkek

ўсмир : Ösmir: yetişkin

қиз : kız: kız

эркак : erkak: erkek

аёл : ayâl: kadın

кампир : kampir: yaşlı kadın

чол : çâl: yaşlı erkek

катта : katta: büyük .

қари : karı: yaşlı

100

ОДАМ ГАВДАСИ

Одам гавдасининг бош қисмида соч, қош,

кўз, қулоқ, оғиз, бурун, тил ва тиш жойлаш-

ган.

Қўл елкадан бошланади. Тирсак, панжа

ва бармоқлар қўлнинг қисмларидир. Одам-

нинг ҳаракатланишида оёқ асосий вазифани

бажаради.

ÂDÂM GAVDASÎ

Adam gavdasining bâş İçısmida sâç, kâş, köz, kulâk,

âğız, burun, til va tiş câylaşgan.

Kol yelkadan bâşlanadi. Tirsak, panca va batmaklar

kolning kısmlaridir. Adamning harakatlanişida âyâk asâsiy

vazifani bacaradi.

adam gövdesi

Adam gövdesinin baş kısmında saç, kaş, göz, kulak,

ağız, burun, dil ve diş yerleşmiş.

Kol omuzdan başlar. Dirsek, pençe ve parmaklar kolun

kısımlarıdır. Adamın hareketlenişinde ayak esas görevi

yapar.

FİİLLER:

кўрмоқ

ЭШИТМОҚ

ушламоқ

юрмоқ

югурмоқ: körmâk : görmek

: eşitmâk: işitmek

: uşlamâk: tutmak

: yürmâk: yürümek

: yügürmâk: koşmak

101

сакрамок

ўтирмоқ

ётмоқ

турмоқ

ухламоқ

жойлашмоқ

бажармоқ

туғилмок

ўлмоқ

улғаймоқ

кулмоқ

йиғламоқ

хафа бўл.

хурсанд бўл.: şakramak : sıçramak, atlamak

: otırmâk : oturmak

: yâtmâk: yatmak

: turmâk: kalkmak

: uhlamâk: uyumak

: câylaşmâk: yerleşmek

: bacarmâE: becermek

: tuğılmâk: doğmak

: ölmâk: ölmek

: ulğaymâjç : büyümek, yetişmek

: külmâk: gülmek

: yığlamâk: ağlamak

: hafa bolmâk : üzülmek

: hursand bolmâk : memnun olmak

ДИАЛОГЛАР

Бу чақалоқ ўғилми, қизми?

Бу чақалок ўғил.

Унинг исми нима?

Унинг исми Ботир.

Сизнинг синфингизда ўғил болалар

кўпми ёки қиз болалар кўпми?

Бизнинг синфимизда қиз болалар кўп.

Болалар катталарни ҳурмат қиладилар-

ми?

Ҳа, болалар катталарни доим ҳурмат

қиладилар.

DÎALOGLAR

Bu çakalâk oğılmi, kızmi?

102

Bu çakalâk oğıl.

Uning ismi nima?

Uning ismi Bâtır.

Sizning sınfingizda oğıl balalar köpmi yâki

kız balalar köpmi?

Bizning sınfımizda kız bâlalar köp.

Balalar kattalarni hürmat kıladilarmi?

Ha, bâlalar kattalarni dâim hürmat kıladilar.

DİYALOGLAR :

Bu bebek oğlan mı, kız mı ?

Bu bebek oğlan.

Onun ismi ne ?

Onun ismi Batır.

Sizin sınıfınızda oğlan çocukları mı çok, yoksa kız çocukları mı çok?

Bizim sınıfımızda kız çocukları çok.

Çocuklar büyüklerine hürmet ediyorlar mı ?

Evet, çocuklar büyüklerine daima hürmet ediyorlar.

AÇIKLAMALAR:

Aşağıdaki kelimeler eş anlamlıdır:

adam (одам): inşân (инсон): kişi (киши): adam

gavda (гавда): tana ( тана): gövde

çakalâk (чакалоқ): gödak (гўдак): bebek

peşana (пешана): manglay (манглай): alın baş (бош): kalla (калла): baş

yüz (юз): bet (бет): çehra (чеҳра): aft (афт)

: başara (башара): yüz

103

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Сен қачан туғилгансан?

Мен 1978 (бир минг тўққиз юз етмиш

саккизинчи) йилда туғилганман.

Sen kaçan tuğılgansan?

Men 1978 (bir ming tokkız yüz yetmiş sakkizinçi) yılda

tuğılganman.

Sen ne zaman doğmuşsun ?

Ben 1978 (bindokuzyüzyetmişsekizinci) yılda

doğmuşum.

Алишер Навоий қачон туғилган?

Алишер Навоий 1441 (бир минг тўрт юз қирқ биринчи) йилда туғилган.

Alişer Navâiy kaçân tuğılgan?

Alişer Navâiy 1441 (bir ming tört yüz kırk birinçi) yılda

tuğılgan.

Ali Şir Nevâî ne zaman doğmuş ?

Ali Şir Nevâî 1441 (bindörtyüzkırkbirinci) yılda

doğmuş

Алишер Навоий қачан вафот этган?

Алишер Навоий 1501 (бир минг беш юз биринчи) йилда вафот этган.

Alişer Navâiy kaçan vafât etgan?

Alişer Navâiy 1501 (bir ming beş yüz birinçi) yılda

vafât etgan.

Сизнинг ёшингиз нечада?

Меним ёшим 13 (ўн учда)

Sizning yâşingiz neçada?

Menim yâşim 13 (on üçda)

Sizin yaşınız kaçta ?

104

Benim yaşım onüçte.

Сиз неча ёшдасиз?

Мен 13 (ўн уч) ёшдаман.

Siz neça yâşdasiz?

Men 13 (on üç) yâşdaman.

Siz kaç yaşındasınız ?

Ben onüç yaşındayım.

Сиз неча ёшга кирдингиз?

Мен 13 (ўн уч) ёшга кирдим.

Siz neça yâşga kirdingiz?

Men 13 (on üç) yâşga kirdim.

Siz kaç yaşına girdiniz?

Ben onüç yaşıma girdim.

ATASÖZLERİ :

Севги деган икки кўзда.

Sevgi degan ikki kozda.

Sevgi dedikleri iki gözde.

Кўнгилдан кўнгилга йўл бор.

Köngildan köngilga yol bâr.

Gönülden gönüle yol var.

Соғ танда соғ ақл.

S âğ tanda sâğ akl.

Sağlam vücutta sağlam akıl.

Дўст бошга, душмон оёкқа боқади.

Dost bâşga, düşmân âyâkka bâkadi.

Dost başa, düşman ayağa bakar.

105

AİLE

эр оила

хотин

ота

она опа сингил

ака ука бобо

буви

набира

фарзанд

ўғил

қиз

тоға

ҳола

амаки

амма: er: erkek

: âila : aile

: hâtın: kadın

: âta: baba

: âna: ana

: âpa: abla

: singil: küçük kız kardeş

: aka: ağabey

: üka : küçük erkek kardeş

: bâbâ: dede

: buvi: nine

: nabira: torun

: farzand: çocuk

: oğıl: oğul

: kız: kız

: tâğa: dayı

: hâla: teyze

: amaki: amca

: amma: hala

БИЗНИНГ ОИЛАМИЗ

Бизнинг оиламиз катта. Ота-онам ўқитув-

чи. Бобам ва бувим ҳам биз билан бирга

яшайди. Акам студент. Опам ўнинчи синфда

106

ўқийди. Укам боғчага боради. Синглим бу йил биринчи синфга боради.

Отамнинг исми Азиз, фамиляси Қодиров.

У эллик уч ёшда. Онамнинг исми Комила.

У қирқ тўққиз ёшда. Акамнинг исми Тоҳир.

У мендан саккиз ёш катта.

Бизнинг оиламиз эҳил яшайди.

BÎZNÎNG ÂÎLAMÎZ

Bizning âilamiz katta. Âta - anam okıtuvçi. Babam va buvim ham biz bilan birga yaşaydi. Akam student. Âpam

oninçi sınfda okıydi. Ükam bâğçaga bâradi. Singlim bu yıl birinçi sınfga bâradi.

Âtamning ismi Aziz, familyasi Kâdirov. U ellik üç yâş- da. Ânamning ismi Kâmila. U kırk tokkız yâşda. Akam-

ning ismi Tâhir. U mendan sakkiz yaş katta.

Bizning âilamiz ehil yaşaydi.

katta : büyük

birga : birlikte

student: öğrencibağça : küçük bağ, bahçe

okıtuvçi : okutucu, öğretmen

familya: soyadı

FÎÎLLER:

яшамак

ўқиимоқ

бормоқ

ишламоқ

уйланмоқ

учрашмоқ

olmak

бермоқ

қўймоқ: yaşamâk : yaşamak

: okımâk: okumak

: bârmâk : varmak

: işlamâk: işlemek

: üylanmâk : evlenmek (erkek)

: uçraşmâk: karşılaşmak, ııasib

: bermâk: vermek

: koymâk: koymak

107

аталмоқ

туғилмоқ

қўшмоқ

аҳил яшамок

yaşamak

эрга чиқмоқ

(kız): atalmâk : adlandırmak

: tuğılmâk: doğmak

: koşmâk : ilâve etmek

: ahil yaşamak: dostluk içinde

: erga çıkmak : ere varmak, evlenmek

турмушга чиқмоқ : turmuşga çıkmak : hayata

atılmak, evlenmek (kız)

ДИАЛОГЛАР:

Сизнинг оиланиз каттами?

Ҳа, оиламизда саккиз киши бор: мен,

хотиним, отам, онам, ўғлим, қизим, келиним

ва набирам.

Ўғлингиз неча ёшда?

Йигирма учда.

У уйланганми?

Ҳа, уйланган, унинг ўғли ҳам бор.

Келинингиз қаерда ишлайди?

Келиним ишламайди, у педагогика инсти-

тунинг ўзбек тили ва адабиёти факултетида

ўкийди.

Онажон, сиз билан дадам қаерда

туғилган?

Мен Буҳорода, даданг Фарғонада

туғилган.

Мен қаерда туғилганман?

Сен Тошкандда туғилгансан

108

DtALOGLAR:

Sizning âilaniz kattami?

Ha, âilamizda sakkiz kiş bâr: men, hâtınim, âtam,

ânam, oğlim, kızim, kelinim va nabiram.

Oğlingiz neça yâşda?

Yigirma üçda.

U üylanganmi?

Ha, üylangan, uning oğli ham bâr.

Keliningiz kayerda işlaydi?

Kelinim işlamaydi, u pedagogika institüning Özbek tili va adabiyâti fakültetida okıydi.

Ânacân, siz bilan dadam kayerda tuğılgan?

Men Buhârâda, dadang Farğânada tuğılgan.

Men kayerda tuğılganman?

Sen Tâşkandda tuğılgansan

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Биз бирга яшаймиз.

Biz birga yaşaymiz.

Biz beraber yaşıyoruz

Оиламизда ўн киши бор.

Âilamizda on kişi bâr.

Ailemizde on kişi var.

Ўғлингиз уйланганми?

Йўқ, уйланмаган. У ҳали бўйдоқ.

Ха, у курсдошига уйланган.

Oğlingiz üylanganmi?

Yok, üylanmagan. U hali boydâk.

Ha, u kursdâşiga üylangan.

109

Oğlunuz evli mî?

Yok, evlenmemiş. O halâ bekâr.

Evet, o kurs arkadaşına evlenmiş (arkadaşıyla evli).

Қизингиз турллушга/ эрга чиққанми?

Ҳа, қизим турмушга/ эрга чиққан.

Йўқ, кизим ҳали турмушга чиқмаган.

Kızingiz turmuşga / erga çıkkanmi?

Ha, kızim turmuşga / erga çıkkan.

Yok, kızim hali turmuşga çıkmagan.

Kızınız hayata /ere çıkmış mı (evlenmiş mi)?

Evet, kızım hayata /ere çıkmış (evlenmiş).

Yok,kızım halâ hayata çıkmamış (evlenmemiş).

КИШИ НОМЛАРИ

Оилада бола туғилди. Унга ота-оналар

қандай ном беришади?

Қадимда уғил болаларга Маматқул, Ўл- мас, Қулбой, Ҳайтбой; қ из болаларга Жу-

магул, Одила, Назми деб ном қўйишарди.

Ҳозир ўғил болаларга Анвар, Баҳодир, Бо- тир, Шуҳрат, Қаҳраман, Шавкат; киз бола-

ларга Манзура, Дилором, Дилбар, Гулчеҳра,

Гулбаҳор, Шаҳноза, Феруза, Нилуфар, Нар-

гиса, Дилфуза деб ном беришади.

Оилада эгизак ўғил болалар туғилса,

уларни Ҳасан-Ҳусан деб аташади. Қизлар

эса Фотима-Зуҳра дейишади.

Ўғил болаларниниг исимларига кўпинжа

"-жон", қиз болаларнинг исмига "-ҳон, -ой"

қўшимчалари қўшилиши мумкин.

110

KİŞİ NÂMLARI

Âilada bâlâ tuğıldi. Unga âta-ânalar kanday nâm beri-

şadi?

Kadimda uğıl bâlalarga Mamatkul, Ölmas, Kulbây,

Haytbây; kız bâlalarga Cumagül, Âdila, Nazmi deb nâm koyişardi. Hâzır oğıl bâlalarga Anvar, Bahâdır, Bâtır, Şüh-

rat, Kahraman, Şavkat; kız bâlalarga Manzura, Dilârâm,

Dilbar, Gülçehra, Gülbahâr, Şahnâza, Feruza, Nilüfar,

Nar-gisa, Dilfuza deb nâm berişadi.

Âilada egizak oğıl bâlalar tuğılsa, ularni Hasan-Hüsan

deb ataşadi. Kızlar esa Fâtıma-Zühra deyişadi.

Oğıl bâlalarninig isimlariga köpinça "-cân", kız bâlalar-

ning ismiga "-hân, -ây" koşimçalari koşilişi mümkin.

kanday : ne gibi, nasıl koşimça : ek nâm : isim

köpinça : çok zaman egizak : ikiz hâzır: şimdi

ATASÖZLERİ:

Бўйдоқнинг ақли икки кўзида.

Boydâkning akli ikki közida.

Bekârın aklı iki gözünde.

Яхши хотин уйнинг гули.

Yahşi hâtın üyning güli.

İyi kadın evin çiçeği.

Яхши хотин эрни эр қилади, ёмон хотин

ер (қилади).

Yahşi hâtın emi er kıladi, yâmân hâtın yer (kıladi).

İyi kadın eri er yapar, kötü kadın yer (yapar).

Хотинсиз ўтиш хато, боласиз ўтиш жафо.

Hâtınsiz ötiş hatâ, bâlasiz ötiş cafâ.

Kadınsız ömür geçirmek hatâ, çocuksuz ömür geçirmek

cefâ.

Емон отда юргунча, яёв юрган яхшироқ;

Емон хотин олгунча, бўйдоқ ўтган яҳши-

роқ.

Yâmân âtda yürgünça, yayâv yürgan yabşirâk;

Yâmân bâtın âlgünça, boydâk ötgan yabşirâk.

Kötü atda yürüyünceye kadar, yayan yürüyen daha iyi;

Kötü kadın alıncaya kadar, bekâr duran daha iyi.

Одамнинг меваси бола.

Âdamning mevasi bâlâ.

Adamın meyvası çocuk.

Болали уй бозор, боласиз уй мозор.

Bâlali üy bâzâr, bâlasiz üy mâzâr.

Çocuklu ev pazar, çocuksuz ev mezar.

Она билан бола, гул билан лола.

Âna bilan bâlâ, gül bilan lâla.

Ana ile çocuk, gül ile lâle.

Бола йиғламаса она сут бермайди.

Bâlâ yığlamasa âna süt bermaydi.

Çocuk ağlamazsa anne süt vermez.

Ўғли борнинг ўрни бор, кизи борнинг

қадри бор.

Oğli bârning orni bâr, kızi bâming kadri bâr.

Oğlu olanın yeri var, kızı olanın kıymeti var.

112

Хатиним қиз тўғди деб ҳафа бўлма,

шернинг эркак-урғачиси барабар.

Hatmim kız toğdi deb hafa bolma, şeming erkak-

urğaçisi barabar.

Hanımım kız doğurdu deyip üzülme, arslanın erkek-

dişisi beraber,

Жон дўстинг жонидан кечса ҳам, мол дўстинг молидан кечмас.

Cân dosting с ân i dan keçsa ham, mâl dosting mâlidan

keçmas.

Can dostun canından geçse de, mal dostun malından

geçmez.

Қари билганини пари билмас.

Karı bilganini pari bilmas.

Yaşlının bildiğini peri bilmez.

Дўст ачитиб гапиради, душмон кулдириб.

Dost açıtib gapiradi, düşmân küldirib.

Dost acıtıp söyler, düşman güldürüp.

Қизим сенга айтаман, келиним сен эшит.

Kızım senga aytaman, kelinim sen eşit.

Kızım sana söylüyorum, gelinim sen işit.

113

GİYİM

кииим

кўстюм

шим

палтў

тўн кўйлак

майка

белбоғ

пешгир

телпак

дуппи

рўмал

пайпоқ

ёқа енг

этак

нимча

ботинка

пўшна

туфли

калиш

этик

махси

тугма

кўлқоп

ип

игна: kiyim : giyim

: kostyüm : kostüm, takım elbise

: şim: pantolon

: palto: palto

: ton: cübbe

: köylak: gömlek

: mayka: atlet

: belbâğ: belbağı

: peşgir: önlük

: telpak: kalpak

: düppi: Özbek takkesi

: romal: başörtüsü

: paypâk: çorap

: yâka: yaka

: yeng : elbisenin kolu

: etak: etek

: nimça: yelek

: botinka: potin

: poşna: topuk

: tufli: ayakkabı

: kaliş: ayakkabı

: etik: çizme

: mahsı: Özbek çizmesi

: tügma: düğme

: kolkâp: eldiven

: ip: ip

:igna:iğne

114

ЯНГИ КУИЛАК

Опам фабрикада бичиқчи бўлиб ишлай-

ди. Бу фабрикада болалар учун кийим-ке-

чак тикилади. Улар орасида болалар палто-

си, костюм, шим, кўйлак, майка, дўппи, рў- мол ва бошка кийимлар бор..

Опам ишлаётган тсехда яқинда янги нус-

ҳадаги болалар кўйлагини тикиш йўлга қў- йилди. Унинг иккита чўнтаги бор. Енглари

калта. Яқаси тугмалик. Бундай кўйлаклар

кўпчиликка ёқди.

YANGÎKÖYLAK

Âpam fabrikada bıçıkçi bolib işlaydi. Bu fabrikada

bâlalar uçun kiyim-keçak tikiladi. Ular ârasida balalar pal- tosi, kostyüm, şim, köylak, mayka, döppi, româl va bâşka

kiyimlar bâr..

Âpam işlayâtgan tsehda yakında yangi nüshadagi bâ­

lalar köylagini tikiş yolga koy ildi. Uning ikkita çöntagi bâr. Yenglari kalta. Yâkasi tügmalik. Bunday köylaklar köpçi-

likka yâkdi.

tseh : atölye nüsha : model köpçilik : çoğunluk

kalta : kısa çöntak : cep dügmalik : düğmeli

FÎÎLLER:

бичмоқ

ТИКМОҚ

ёқмоқ

КИИМОҚ: biçmâk : biçmek

: tikmâk: dikmek

: yâkmâk : yakışmak, uygun gelmek

: kiymâk: giymek

115

йиртилмоқ

ярашмоқ

ювмоқ

тозаламоқ: yırtılmâk : yırtılmak

: yaraşmak : uygun gelmek

: yuvmâk: yıkamak

: tâzalamak: temizlemek

ДИАЛОГЛАР:

Ховлида кимлар бор?

Ҳавлида болалар бар.

Улар қандай кийинишган?

Болалар ҳар хил, аммо дид билан

кийинишган.

Улар нега палто кийишмаган?

Ҳаво унчалик совуқ эмас, шунинг учун

улар палто кийишмаган.

Костюмни қаердан олдинг?

Костюмни "Болалар дунёси" дан олдим.

Кулранг костюм сенга ярашар экан.

Онам ҳам шундай дедилар.

Тугмаларида юлдузчанинг расми бор экан-а?

Ҳа, юлдузчанинг расми бор.

DÎALOGLAR:

Hâvlida kimlar bâr?

Havlida bâlalar bar.

Ular kanday kiyinişgan?

Bâlalar har hıl, amma did bilan kiyinişgan.

Ular nega palto kiyişmagan?

Havâ unçalik sâvufc emas, şuning uçun ular palto kiyiş­

magan.

116

Kostyümni kayerdan âlding?

Kostyümni "Balalar dünyâsi" dan âldim.

Külrang kostyüm senga yaraşar ekan.

Anam ham şunday dedilar.

Tügmalarida yulduzçaning rasmi bâr ekan-a?

Ha, yulduzçaning rasmi bâr.

sâvuk : soğuk

nega : niye hıl : cins, türkayerdan : nereden

did : estetik zevk şunday : şunun gibiyulduzça ; küçük yıldız

kanday : nasıl, ne gibi emas: değil

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Дадам сўвга қилган ромўл менга ёқди.

Dadam sâvğa kılgan româl menga yâkdi.

Babamın hediye ettiği başörtüsü bana yakıştı.

Бу телпакни кийиб кўриш мумкинми?

Bu telpakni kiyib köriş mümkinmi?

Bu kalpağı giyip görmek mümkün mü?

Бу этик сизга мосми (лойиқми,

сиғадими, тўғри келадими)?

Ха, бу этик менга мос (лойик, сиғади,

тоғри келади).

Bu etik sizga mâsmi (lâyıljmi, sığadimi, toğri keladimi)?

Ha, bu etik menga mâs (lâyık, sığadi, toğri keladi).

Bu çizme size uygun mu (lâyık mı, sığıyor mu, doğru

geliyor mu)?

Evet, bu çizme bana uygun (lâyık, sığıyor, doğru

geliyor).

117

КИЙИМ

Кийим инсон баданини иқлим, об-ҳаво

ўзгаришларидан, куёш нурларидан, турли

ташқи таъсирлардан асраш учун кийилади.

Ибтидоий одамлар ҳайвон терилари, дарахт

пўстлоқлари ва баргларидан кийим сифати-

да фойдаланганлар. Астасекин одамлар ёв- вони ўсимлик толасидан ип йигириш, дағал

мато тўқиш, ундан кийим тикишни ўрганиш-

ди. Деҳкончилик, чорвачилик, ипакчилик ри- вожлана боргач, паҳта сингари маданий

экинлар толасидан, уй ҳайванларининг жу- ни, териси, мўйнасидан, ипак қурти урайди-

ган ипакдан ип йигириб, кийимлар тикишди.

Халкларнинг маданияти ошиб бориши билан

кийимнинг турлари кўпайди, мўдалар ярати-

лди, ҳар бир халқнинг ўзига ҳос кийим-

боши, миллий кийим пайдо бўлди.

Миллий кийим ўша халк яшайдиган ўлка-

нинг иқлим шароитига, маданият даражаси-

га, урф-одатлар^га, хом ашё турига боғлиқ

равишда такомиллашди.

Ўзбекларда дуппи, тўн, маҳси, калиш,

нимча ва бошқалар миллий кийим ҳисобла-

нади.

Ўктябрь инкилобидан сўнг ўзбек шаҳар

ва қишлоқларида европача кийимлар ҳам

расм бўла бошлади.

Турига кўра: ички, устки, бош, оёқ ки- йимлар; вазифасига кўра: кундалик, уйда,

дам олиш пайтида, байрам ва тўй маросим-

118

ларида кийиладиган кийимлар: иш кийими

(жомакор), спорт кийими, расмий кийим,

махсус (ҳарбийлар, темирйўлчилар, геолог-

лар гиядиган ва бошқа) кийимлар бўлади.

Аёллар, эркаклар, болалар кийимларига ҳам

бўлинади.

KİYİM

Kiyim inşân badanini iklim, âb-havâ özgarişlaridan, ku- yâş nurlaridan, türli taşjçı ta'sirlardan asraş uçun kiyiladi.

Ibtidâiy âdamlar hayvân terilari, daraht postlâl^lari va barg-

laridan kiyim sıfatida fâydalanganlar. Astasekin âdamlar

yâvvâni ösimlik tâlasidan ip yigiriş, dağal matâ tokış, un­

dan kiyim tikişni örganişdi. Dehkânçilik, çârvaçilik, ipak-

çilik rivâclana bârgaç, pahta singari madaniy ekinlar tâla­

sidan, üy hayvanlarining cüni, terisi, moynasidan, ipak kurti üraydigan ipakdan ip yigirib, kiyimlar tikişdi. Halk-

larning madaniyati âşib bârişi bilan kiyimning türlari kö- paydi, modalar yaratıldi, har bir halkning öziga hâs kiyim-

bâşi, milliy kiyim paydâ boldi.

Milliy kiyim oşa halk yaşaydigan ölkaning iklim şarâiti-

ga, madaniyat daracasiga, urf-âdatlariga, hâm aşyâ türiga

bâğlık ravişda takâmillaşdi.

Özbeklarda düppi, ton, mahsi, kaliş, nimça va başkalar

milliy kiyim hisâblanadi.

Oktyabr inkılâbidan song Özbek şahar va kışlâklarida

yevropaça kiyimlar ham rasm bola bâşladi.

Türiga kora: içki, üstki, bâş, âyâk kiyimlar; vazifasiga

kora: kündalik, üyda, dam âliş paytida, bayram va toy ma- râsimlarida kiyiladigan kiyimlar: iş kiyimi (câmakâr), sport

kiyimi, rasmiy kiyim, mahsus (harbiylar, temiryolçilar,

geologlar giyadigan va bâşka) kiyimlar boladi. Ayâllar,

erkaklar, bâlalar kiyimlariga ham bölinadi.

119

özgariş : değişim

teri: deri

bar : yaprak

yavvâni: yabani

tâla : lif

dağal: çirkin

ölka : ülke

ösimlik : bitki

cün : yün raviş : tarz, usul şarâit: şartlar

£ışlâk : köy payt: zaman

harbi y : askerasramâk : esirgemek,korumak

postlâk : kabuk

astasekin : yavaş yavaş, sessizce

dam âliş : dinlenme

yigirmâk: eğirmek

matâ: mal, materyal

dehkânçilik: ziraatçılık

çârvaçilik: hayvancılık

moyna : yünlü deri, post oşa : o bilinen, o uzaktaki

yevropaça: Avrupaya benzer

rasm bolmâk : adet haline gelmek

toy : ziyafet, düğün ziyafeti

câmakâr: iş elbisesi

ATASÖZLERİ:

Бош omoh бўлса, дуппи топилади.

Baş âmân bolsa, düppi tâpiladi.

Baş selâmette olsa, takke bulunur.

Сақласанг минг кунлик, сакламасанг бир кунлик.

Saklasang ming künlik, saklamasang bir künlik.

Saklarsan bin günlük, saklamazsan bir günlük.

Сув кўрмасдан этик ечма!

Suv körmasdan etik yeçma!

Su görmeden çizme çıkarma!

120

TABİAT

осмон

ep қуёш

ой

юлдуз

булут

денгиз

қуруқлик

орол

ярим орол

дарё

қирғок

кўл жар

чўкки

тоғ

шаршара

текислик

музлик

кўприк

саҳро w w иул ёмғир

кор шамолâsmân : gök yer: yer uyâş : güneş

ây:ay

yulduz: yıldız

bulut: bulut

dengiz: deniz

kurüklik: kara ârâl-: ada yarım ârâl: yarımada

daryâ: ırmak

kırğâk: kıyı köl: göl car: çukurluk

cokkı: en yüksek yer, tepe tâğ: dağ şarşara: şelâle

tekislik: düzlük

muzlik: buzul

köprik: köprü

sahrâ: çöl yol:yol yâmğır: yağmur

kâr: kar şamâl: rüzgâr

момақ алдироқ: mâmakaldırâk : gökgürültüsü

чақмоқ : çakmâk: şimşek

121

камалак : kamalak: gökkuşağı, yay

сув : suv : su

муз : muz : buz

ҚОР ҚАЕРДАН КЕЛАДИ?

Денгиз, океан, дарё ва кўллардаги сув-

лар қуёш таъсирида қизиб буғга айланади.

Бу буғлар иссиқ ҳаво оқимида осмонга кў- тарилади. Уларнинг совишидан майда сув томчилари ҳосил бўлади ва бизга оқ булут-

лар шаклинда кўринади. Шамол булутларни

ҳаракатга келтиради. Бир ерга тўпланган

кичик парчалар оғирлашиб, ерга ёмғир ёки қор тарзида ёғади.

KÂR KAYERDAN KELADİ?

Dengiz, okean, daryâ va köllardagi suvlar kuyâş ta'siri-

da kızib buğga aylanadi. Bu buğlar ıssık hava âkımida âs- mânga kötariladi. Ularning sâvışidan mayda suv tâmçilari

hâsıl boladi va bizga âk bulutlar şaklinda körinadi. Şamâl

bulutlami harakatga keltiradi. Bir yerga toplangan kiçik par­

çalar âğırlaşib, yerga yâmğır yâki kâr tarzida yâğadi.

okean : okyanus

tâmçi: damla

mayda : küçükbuğ : buhar

yâki : veya marta: defaıssık : sıcak

sâvış : soğuma

neça : ne kadar, nice

FİİLLER:

ЭСМОҚ

ёғмоқ

оқмоқ: esmâk : esmek

: yağmak: yağmak

: akmak: akmak

122

музламоқ

эримоқ

ёритмоқ

иситмоқ: muzlamâk : buz tutmak

: erimâk : erimek

: yârıtmâk: aydınlatmak

: ısıtmak: ısıtmak

тўлқинланмоқ, : tolkınlanmâk : dalgalanmak

чиқмоқ

қизимоқ

айланмоқ

ботмоқ

кўтарилмоқ

кўринмоқ

чўмилмоқ

тошмоқ: çıkmak : çıkmak J ** Mİ* 3

: kızımâk • kızmak, ısınmak

: aylanmak: dönmek

: batmak: batmak

: kötari İmâk: kaldırılmak

: körinmâk: görünmek

: çömilmâk : suda yıkanmak

r tâşmâk: taşmak

ДИАЛОГЛАР:

Сиз денгизда бўлганмисиз?

Йўк, мен денгизни кўрмаганман.

Дарёни-чи?

Дарёни кўрганман. Бир неча марта

Сирдарёда чўмилганман.

Кўлни-чи?

Кўлни ҳам кўрганман. Акам билан кўлга

борганмиз.

Қандай осмон жисмларини биласиз?

Мен Қуёш, Ой, юлдузларни биламан.

Булут ҳам осмон жисмларига кирадими?

Йўқ, чунки булутлар ҳар доим мавжуд

бўлмайди. Улар сувнинг буғланишидан ҳосил

бўлади. Емғир, қор шаклинда ёққанидан

кейин яна йўк бўлиб кетади.

123

DİALOGLAR:

Siz dengizda bolganmisiz?

Yok, men dengizni körmaganman.

Daryâni-çi?

Daryâni körganman. Bir neça marta Sirdaryâda çömil- ganman.

Kölni-çi?

Kölni ham körganman. Akam bilan kölga bârganmiz.

Kanday âsmân cismlarini bilasiz?

Men Kuyâş, Ây, yulduzlami bilaman.

Bulut ham âsmân cismlariga kiradimi?

Yok, çünki bulutlar har dâim mavcud bolmaydi. Ular suvning buğlanişidan hâsıl boladi. Yâmğır, kâr şaklinda

yâkkanidan keyin yana yok bolib ketadi.

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Қачон қоронғи тушади (бўлади)?

Қуёш батгонда коронғи тушади (бўлади).

Kaçân kârânğı tüşadi (boladi)?

Kuyâş batgânda kârânğı tüşadi (boladi).

Ne zaman karanlık iner (olur) ?

Güneş battığında karanlık iner (olur).

Қачон ёруғ тушади (бўлади)?

Қуёш чиққанда ёруғ тушади (бўлади).

Kaçân yâruğ tüşadi (boladi)?

Kuyâş çıkkanda yâruğ tüşadi (boladi).

Ne zaman aydınlık iner (olur)?

Güneş çıktığında aydınlık iner (olur).

124

Мен совқатиб кетдим.

Мен совуқ едим.

Men sâvjçatib ketdim.

Men sâvuk yedim.

Ben soğuklayıp gittim (soğukladım).

Ben soğuk yedim (soğuk aldım).

МАХМУД ҚОШҒАРИЙ

Маҳмуд Қошғарий, буюк олим. У тил,

адабиёт, тариҳ, география, этнография ва бошка соҳаларнинг билимдони эди. Унинг

машҳур "Девону луғотит-турк" асарида та- биат ва табиат ҳодисалари (ер ва сув, тоғ ва саҳро, Ой, Қуёш, юлдуз, булут ва ёмғир,

кўл, дарё ва денгиз, чақмоқ ва момакалди-

рок ва бошкалар) билан боғлиқ изоҳ, мақол

ва ибораларни ўқиш мумкин. Олимнинг ўзи Қашғардан Каспий денгизгача, Тибет тағла-

ридан Қорақум саҳроларигача, кичик қиш-

лоқлардан катта шаҳарларгача саёҳатда

бўлган. У биринчилардан бўлиб дунё ҳари-

тасини тузган.

MAHMUD KÂŞĞAR1Y

Mahmud Kâşğariy, büyük âlim. U til, adabiyât, tarih,

geografiya, etnografıya va bâşka sâhalaming biiimdâni edi. Uning maşhur "Devânü luğâtit-türk" asarida tabiat va tabiat

hâdisalari (yer va suv, tâğ va sahrâ, Ay, Kuyâş, yulduz,

bulut va yâmğır, köl, daryâ va dengiz, çakmâk va mâma-

kaldırâk va başkalar) bilan bâğlık izâh, makâl va ibâralarni

okış mümkin. Alimning özi Kaşğardan Kaspiy dengizgaça,

125

Tibet tağlaridan Kârakum sahrâlarigaça, kiçik kışlâklardan

katta şaharlargaça sayâhatda bolgan. U birinçilardan bolib

dünyâ haritasini tüzgan.

bilimdân : âlim sahra : çöl asar: esergeografiya : coğrafya

Kaspiy dengiz : Hazar Denizi

tüzmâk : düzenlemek

ATASÖZLERİ:

Дарё сувини баҳор тоширар, одам қад-

рини меҳнат оширар.

Daryâ suvini bahâr tâşırar, âdâm kadrini mehnat âşırar.

Nehir suyunu bahar taşırır, adam kıymetini iş artırır.

Tep тўкиб, меҳнат қилсанг, ердан ҳатта

зар унар.

Ter tökib, mehnat kılsang, yerdan hatta zar ünar.

Ter döküp çalışsan, yerden altın bile biter.

Ой тунда керак, ақл кунда керак.

Ây tünda kerak, akl künda kerak.

Ay gece lâzım, akıl hergün lâzım.

Томчи тошни тешади.

Tâmçi tâşni teşadi.

Damla taşı deler.

Бир томчи сув чумолига дарё кўринар.

*10 • •• о 1 • J 0 1 • • •Bir tamçı suv çumahga darya kormar.

Bir danıla su karıncaya nehir görünür.

Бировга чуқур қазисанг, ўзинг йиқиласан.

Birâvga çukur kazısang, özing yıkılasan.

126

Birisine çukur kazarsan, kendin düşersin.

Балчиққа кесак отма, юзингга сичрайди.

Balçıkka kesak atma, yüzingga sıçraydi.

Çamura kesek atma, yüzüne sıçrar.

Емғир ЭКИННИНГ ЖОНИ.

Yâmğır ekinning câni.

Yağmur ekinin canı.

Ҳар ким элида, ўрдак кўлида.

Har kim elida, ördak kölida.

Herkes memleketinde, ördek gölünde.

e ■ *

Ерга тушган етимники.

Yerga tüşgan yetimniki.

Yere düşen yetiminki.

127

BİTKİLER ALEMİNDE

ÇİÇEKLER:

ўсимлик

гул атиргул

наргис

лола: ösimlik : bitki

: gül: çiçek, gül

: atirgül: gül

: nargis: nergis

: lala: lâle

лолақизғалдоқ : lâlakızğaldâk: gelincik

гултожихўроз : gültâcihorâz: horoz ibiği райҳон : ray hân : reyhan

гулдаста : güldasta: çiçek demeti

MEYVALAR:

мева

узум

кулупнай

нок анор

олхўри

анжир

олча

гилос

шафтоли: meva : meyva

: üzüm: üzüm

: kulupnay: çilek

: nâk: armut

: anar: nar

: âlhori: erik

: ancir: incir

: âlça: vişne

: gilâs: kiraz

: şaftâli: şeftali

128

беҳи

янғок

бодом

ўрик

жийда

боғ: behi : ayva

: yanğâk: ceviz

: bâdâm: badem

: örik : kayısı, zerdali

: ciyda: iğde

: bâğ : bağ, bahçe

SEBZELER:

сабзавот

сабзи

пиёз

шолғом

турп

редиска

қизилча

картошка

карам

бодринг

қавок

калампир

тарвуз

қовун

ҳандалак

баклажон

қўзиқарин: sabzavât : sebzeler

: sabzi: havuç

: piyâz: soğan

: şâlğâm: şalgam

: turp: turp

: rediska: bir çeşit turp

: kızılça: pancar

: kartoşka: patates

: karam: kelem, lahana

: bâdring: salatalık

: kavâk: kabak

: kalampir: biber

: tarvuz: karpuz

: kâvun : kavun

: handalak : erken yetişen bir kavun

: baklacân: batlıcan

: kozikarın : kuzugöbeği (mantar)

BAŞAKLI BİTKİLER:

буғдой : buğdây: buğday

шоли : şâli: çeltik, pirinç bitkisi

apna : arpa: arpa

тарик : tarik ‘darı

129

маккажўхори

кунгабоқар

мош

нўхат

лобия: makkacöhâri : mısır

: küngabâkar: günebakan, ayçiçeği

: mâş : fasulye çeşidi

: nohat: nohut

: lâbiya: fasulye

AĞAÇLAR:

дарахт

илдиз

тана

шоҳ

барг

тол терак

чинор

арча

қайрағоч

тут: daraht : ağaç

: ildiz: kök

: tana: ağaç gövdesi

: şâh: ağacın dalı

: barg: yaprak

: tâl: söğüt

: terak: kavak

: çınâr: çınar

: arça: köknar

: kayrağâç: çam

: tut: dut

TEKNİK BİTKİLERİ:

ғўза : ğoza : pamuk bitkisi

пахта : pahta: pamuk

ЧИГИТ : çiğit: pamuk tohumu

шона : şana: pamuk çiçeği

кўрак : körak : soğuk vurmuş pamuk meyvası

чаноқ : çanak : pamuğun kapsülü

тола : tâla : pamuk lif

130

ЕЗГИ КАНИКУЛДА

Мен бу йил ёзда қишлоқда дам олдим.

Дўстим Рустам билан колҳоз боғида бўлдик.

Колҳоз боғи жуда катта экан. Боғ олдида

ариқ оқади. Ариқнинг икки четида эса те- рак, тол, тут, жийда каби дарахтлар ўсиб

ётибди. Боғнинг бир кисми ўрикзор. бошка

бир қисми олмазор, яна бир кисми шафто-

лизор экан. Боғда бошқа мевали дарахтлар

ҳам кўп. Аммо у ердаги чумчуқ ва майна-

лар гилос ва олчаларни еб қўяр экан. Биз меваларни қушлардан қўриқладик. Колҳоз-

чилар меваларни тераётган экан. Урик,

шафтоли, олмаларни теришда биз ҳам

уларга ёрдам бердик. Дам олиш пайтида

полизга кирдик. У ерда ҳандалак, қовун,

тарвузлар пишиб ётган экан. Рустам икка-

ламиз бир нечта қовун уздик. Биттасини

ўша ерда сўйиб едик. Қолганларини колҳоз-

чиларга олиб бордик.

Боғнинг охири пахтазорга уланиб кет-

ган. Ям-яшил пахтазор худди катта денгиз-

га ўхшайди. Ғўзалар гуллаб ётибди. Ҳар

бир туп ғўзада уч-тўрт донадан кўрак ҳам

бор. Аммо ҳали пахта очилмаган. Пахта

август ойида очилар экан.

Рустам менга ғўзани ягона қилиш, унинг

орасидаги бегона ўтларни юлиб ташлаш, чо- пиш ва суғориш ҳақида гапириб берди. Биз пахтадан нималар олиниши ҳақида суҳбат-

131

лашдик. У пахтадан ип, чигитдан ёғ, совун

олинишини айтди.

Мен қишлоқдан маза қилиб қайтдим.

YÂZGIKAN1KÜLDA

Men bu yıl yazda kışlâkda dam âldim. Dostim Rüstam

bilan kolhoz bâğida boldik. Kolhoz bâği cüda katta ekan.

Bâğ âldida arık âkadi. Arıkning ikki çetida esa terak, tâl, tut, ciyda kabi darahtlar ösib yâtibdi. Bâğning bir kısmi

örikzâr. bâşka bir kısmi âlmazâr, yana bir kısmi şaftâlizâr

ekan. Bâğda bâşka mevali darahtlar ham köp. Ammâ u yerdagi çümçük va maynalar gilâs va âlçalarni yeb koyar

ekan. Biz mevalarni kuşlardan korıkladik. Kolhozçilar

mevalarni terayâtgan ekan. Örik, şaftâli, âlmalarni terişda

biz ham ularga yârdam berdik. Dam âliş paytida pâlizga

kirdik. U yerda handalak, kâvun, tarvuzlar pişib yâtgan

ekan. Rüstam ikkalamiz bir neçta kâvun üzdik. Bittasini oşa yerda soyib yedik. Kâlganlarini kolhozçılarga âlib bârdik.

Bâğning âhiri pahtazârga ulanib ketgan. Yam-yaşil pah- tazâr huddi katta dengizga ohşaydi. Ğozalar güllab yâtibdi.

Har bir tüp ğozada üç-tört dânadan körak ham bâr. Ammâ

hali pahta âçılmagan. Pahta avgüst âyida âçılar ekan.

Rüstam menga ğozani yagâna kılış, uning ârasidagi be- gâna otlarni yulib taşlaş, çâpiş va suğâriş haki d a gapirib

berdi. Biz pahtadan nimalar âlınışi hakıda suhbatlaşdik. U pahtadan ip, çigitdan yâğ, sâvun âlınışini aytdi.

Men kışlâkdan maza kılib kaytdim.

huddi: tam ald : ön arık : ark çümçuk: serçe

mayna: sığırcık

begâna: yabancıkanikül : öğrencilerin dinlenme tatili kolhoz : sosyalit ülkelerde ziraat idaresi

pâliz : bostan, kavun-karpuz tarlası

çet: yaka, kıyı, taraf

sâvun : sabun

yagâna kılmâk: teklemek, seyreltmek

132

neçta: kaç tane tüp : bitkinin bir tanesi

FÎÎLLER:

гулламок

очилмоқ

пишмоқ

суғормоқ

ўсмок

ўрмок

термоқ

узмоқ

тўкилмок

экмоқ

ҳидламок

кўкармоқ

сарғаймоқ

сўлмоқ

кайтмоқ

маза килмоқ

чопмоқ

ташламоқ

ажратмоқ

ягона қилмоқ

юлмоқ

уланмоқ

қўриқламоқ

ўхшамоқ

сўймоқ

ДИАЛОГЛАР:güllamâk : çiçek açmak

âçılmâk: açılmak

pişmâk: pişmek, olgunlaşmak

suğârmâk: sulamak

ösmâk '. büyümek, gelişmek

örmâk: biçmek; örmek

termâk: dermek, toplamak

üzmâk: koparmak

tökilmâk: dökülmek

ekmâk: ekmek

hidlamâk: koklamak

kökarmâk: göğermek, yeşermek

sarğaymâk: sararmak

solmâR '.solmak

kaytmâjç: dönmek

maza kılmâk: lezzet almak

ç^prt^; çapalamak, kazmak

taşlamâk: dışlamak, dışarıya atmak

acratmâk: ayırdetmek, ayırmak

yagânakılmâk: seyreltmek

yulmâk: yolmak

ulanmâk: bağlanmak

konklamâk: korumak

ohşamâ^: benzemek

soymâk: kesmek, soymak

Қандай гулларни биласиз?

133

Мен атиргул, лола, наргис, лолақизғалдоқ

сингари гулларни биламан.

Гултожихўразни ҳам биласизми?

Йўк, гултожихўразни кўрмаганман.

Лоланинг қаерда ўсишини биласизми?

Ха, биламан. Лола тоғда ўсади.

Сиз қайси мевани яхши кўрасиз?

Мен нокни яхши кўраман.

Анорни ҳам яхши кўрасизми?

Ха, боғимизда бир неча туп анор бор.

Бу буғдойми?

Йўк, бу шоли. Нима, сиз буғдой билан

шолини ажрата олмайсизми?

Ха, ажрата олмайман.

Қайси дарахт доимо яшил рангда

бўлади?

Арча дарахти доимо яшил рангда

бўлади.

Чинор ҳам шундайми?

Йўқ, кузда чинорнинг барги сарғаяди.

DtALOGLAR:

Kanday güllarni bilasiz?

Men atirgül, lala, nargis, lâlakızğaldâk singari güllarni

bilaman.

Gültacihorazni ham bilasizmi?

Yok, gültâcihorazni körmaganman.

Lâlaning kayerda ösişini bilasizmi?

Ha, bilaman. Lâla tâğda ösadi.

134

Siz kaysi mevani yahşi körasiz?

Men nâkni yahşi köraman.

Anârni ham yahşi körasizmi?

Ha, bâğımizda bir neça tüp anâr bâr.

Bu buğdâymi?

Yok, bu şâli. Nima, siz buğdây bilan şâlini acrata âl- maysizmi?

Ha, acrata âlmayman.

Kaysi daraht daima yaşil rangda boladi?

Arça darahti dâimâ yaşil rangda boladi.

Çınar ham şundaymi?

Yok, küzda çınârning bargi sarğayadi.

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Баҳорда қандай кўчатлар экдингиз?

Баҳорда терак ва олма кўчатини экдик.

Bahârda kanday köçatlar ekdingiz?

Bahârda terak va âlma köçatini ekdik.

Baharda ne gibi fidanlar diktiniz?

Baharda kavak ve elma fidanı diktik.

Сизга қандай гул узиб берай?

Менга атиргул узиб беринг.

Марҳамат.

Раҳмат!

Sizga kanday gül üzib beray?

Menga atirgül üzib bering.

Marhamat.

Rahmat!

Size nasıl çiçek koparıp vereyim ?

135

Bana gül koparıp verin.

Buyurun.

Teşekkür ederim!

Ғўза неча марта суғорилади?

Ғўза кўп марта суғарилади.

Ğoza neça marta suğâriladi?

Ğoza köp marta suğariladi.

Koza kaç defa sulanır?

Koza çok defa sulanır.

Боғингизда анор пишдими?

Йўк, ҳали ҳом.

Қачон пишади?

Анор сентябрда пишади.

Bâğingizda anâr pişdimi?

Yok, hali hâm.

Kaçân pişadi?

Anâr sentyabrda pişadi.

Bağınızda nar olgunlaşdı mı ?

Hayır, hâlâ ham.

Ne zaman olgunlaşır?

Nar eylülde olgunlaşır.

БОЗОРДА

Мен дадам билан бозорга бордим. Илга-

ри ҳеч қачон бозорга борган эмасман. Бу ердаги мева сабзавотлар ва кўкатларни кў- риб оғзим очилиб қолди. Пиёз картошка ва сабзилар бир жойда, кўк пиёз, укроп, рай-

ҳон каби кўкатлар бошка бир жойда сотил-

япди. Олмаларнинг ўзи бир қатор. Ноклар-

нинг хилма-хил бўлишини шу ерда кўрдим.

136

Бир жойда анордан беш юлдуз шаклини

ясаб кўйишибди. Кўриб ҳавасим келди. Ан- жирни барги билан бирга қўйиб қўйишибди.

Беҳиларнинг ёқимли ҳиди узоқдан ҳам се- зилади.

Қовун ва тарвузлар ҳам алоҳида жойда

сотилар экан. Битта тарвузга ҳатто менинг

қучоғим ҳам етмади. Дадам ўша тарвузни

сотиб олди.

Акамнинг туғилган куни эди. Уни таб-

риклаш учун беш дона атиргул ҳам сотиб

олдик.

BÂZÂRDA

Men dadam bilan bâzârga bârdim. îlgari heç kaçan bâ- zârga bârgan emasman. Bu yerdagi meva sabzavâtlar va kökatlarni körib âğzim âçılib Râldi. Piyâz kartoşka va sab- zilar bir câyda, kök piyâz, ükrâp, rayhân kabi kökatlar bâş- fca bir câyda sâtilyapdi. Âlmalarninin özi bir katâr. Nâklar-

ning hılma-hıl bolişini şu yerda kördim. Bir câyda anârdan

beş yulduz şaklini yasab Royışibdi. Körib havasim keldi.

Ancirni bargi bilan birga koyib koyişibdi. Behilaming yâ- kımli hidi uzâkdan ham seziladi.

Kâvun va tarvuzlar ham alâhida câyda sâtılar ekan. Bitta

tarvuzga hattâ mening kuçâğim ham yetmadi. Dadam oşa tarvuzni sâtib âldi.

Akamning tuğılgan kimi edi. Uni tabriklaş uçun beş dâ- na atirgül ham sâtib âldik.

bâzâr tpazar

meva: meyva

ükrâp: dereotu

kök piyâz : gök soğanilgan : daha önceden

heç kaçân : hiç bir zaman

kökat: yemeğe katılan yeşillik

yâkımli: hoş, güzel

137

katar: dizi, sıra sezmâk : hissetmek

cay : yersatıb âl m âk : satınalmak

havasi kelmâk : heveslenmek, istemek

alâhida: farklı, hususi

ATASÖZLERİ:

Дарахт бир ерда кўкаради.

Daraht bir yerda kökaradi.

Ağaç bir yerde göğerir.

Ҳар ким экканини ўради.

Har kim ekkanini öradi.

Herkes ektiğini biçer.

Гулни севган, тиканини ҳам севади.

Gülni sevgan, tikanini ham sevadi.

Gülü sevan, dikenini de sever.

Xap гулнинг ҳиди бошқа.

Haı gülning hidi bâşka.

Her gülün kokusu başka.

Тикансиз гул бўлмас, машаққатсиз ҳунар.

Tikansiz gül bolmas, maşakkatsiz hünar.

Dikensiz gül olmaz, meşakkatsiz hüner (olmaz).

Қавун есанг саҳар e, саҳар емасанг

заҳар е.

Kavun yesang sahar ye, sahar yemasang zahar ye.

Kavun yersen sabah ye, sabah yemezsen zehir ye.

Ўроқчининг ёмони ўроқ танлар.

Orâkçining yâmâni orâk tanlar.

Orakçının kötüsü orak seçer.

138

Буғдой нонинг бўлмасин, буғдой

бўлсин.

Buğdây nâning bolmasin, buğdây sözing bolsin.

Buğday ekmeğin olmasın, buğday sözün olsun.

Ерга тушган гул булар, ўтга тушган кул булар.

Yerga tüşgan gül bular, otga tüşgan kül bular.

Yere düşen gül bulur, ateşe düşen kül bulur.

Тикон заҳри учида, душмон заҳри

ичида.

Tikân zahri uçida, düşman zahri içida.

Dikenin zehiri ucunda, düşmanın zehiri içinde.

Дарахтдан мева оламан десанг, ниҳол-

лигидан парвариш кил!

Darahtdan meva âlaman desang, nihâlligidan parvariş

kıl!

Ağaçtan meyva alacağım dersen, fidanlığından itibaren

koruyup kolla!

Бемаза қовуннинг уруғи кўп.

Bemaza kâvunning uruğı köp.

Lezzetsiz kavunun çekirdeği çok.

139

HAYVANLAR ALEMİNDE

сигир

бузок

ҳўкуз

OT той эчки

улоқ

қўзи w w куи туя бўталок

эшак

хўтик

чўчқа

кучук

ит қуйон

мушук

бўри

айиқ

тулки

маймун

кийик

шер

йўлбарс

фил: sigir : sığır

: buzâk : buzağı

: höküz: öküz

: eçki: keçi

: ulâk '• oğlak

: kozi: kuzu

: koy: koyun

: tüya: deve

: botalâk: deve yavrusu

: hotik: sıpa

: çoçka: domuz

: küçük: köpek yavrusu

: it: köpek

: kuyân: tavşan

: müşük: kedi

: böri: kurt

: ayık * ayı

: tülki: tilki : maymun: maymun

: kiyik: geyik

: şer: aslan

: yolbars: kaplan

: fil: fil

140

майна

жўжа

товуқ

хўраз

ўрдак

ғоз каптар

тўти

қалдирғач

мусича

чумчук

қарға

бойқуш

лайлак

бедана

булбул

бургут

қафас

қизилиштон

қанот

пат

чангал

1умшуқ

уя ин

хартум

ўргимчак

пашша

Курт

Ниначи

Кўнғиз

ЧИВИН: mayna : sığırcık

: cöca: civciv

: tâvuK: tavuk

: horaz: horoz

: ördak: ördek

: kaptar: güvercin

: töti: papağan

: fcaldırğaç: kırlangıç

: müsiça: kumru

: çümçuk: serçe

: karğa: karga

: bâykuş: baykuş

: laylak: leylek

: bedana: bıldırcın

: bülbül: bülbül

: bürgüt: kartal

: kafas: kafes

: kızıliştân: ağaçkakan

: kanât: kanat

: pat: uzun tüy

: çangal: çengel

: tümşuR: gaga

: uya: yuva

: in : yuva, in

: hart um: hortum

: örgimçak: örümcek

: paşşa: sinek

: kurt: tırtıl, kurt

: ninaçi: yusufçuk böceği

: Ronğız : mayıs böceği

: çivin: tatarcık

141

чигиртка

ари тошбақа

тимсоҳ

қисқичбақа

илон

балиқ

қурбака

чумоли

тери

жун

тухум

капалак

дум: çigirtka : çekirge

: an: an

: tâşbaka : tosbağa, kaplumbağa

: timsâh: timsah

: kıskıçbaka: akrep

: ilân: yılan

: balık: balık

: kurbaka: kurbağa

: çümâli: kannca

: teri: deri

: cün: yün

: tuhum: yumurta

: kapalak: kelebek

: düm: kuyruk

ҲАЙВОНОТ БОҒИДА

Якшанба куни дадам, укам ва мен ҳай-

вонот боғига бордик. У ерда турли ҳайвон-

лар, хилма-хил қушлар, кўплаб балиқлар ва бошқа ҳайвонларни кўрдик. Биз улкан ҳай-

вон деганда фақат филни билар эдик. Бе- гемот ҳам жуда катта ҳайвон экан.

Туяқуш қуш бўлса ҳам, факат ерда

яшар, сира ҳам учмас экан.

У йерда чўмилаётган оқ айиқни, чирой-

ли патларни яйиб кўз-кўз қилаётган товусни,

катакниниг у бошидан бу бошига югуриб,

сакраб юрган маймунни, ухлаб ётган шер-

ни кўрдик.

Укам тўтиларни кўрмаган экан. Уларнинг

хилма-хиллиги уни ажаблантирди. Айникса

142

филнинг хартуми, жирафанинг бўйни, то- вуснинг қаноти, лайлакнинг оёғи, ўрдакнинг

панжаси унга жуда қизиқ кўринди.

Ҳайвонот боғида кийиклар учун тош қоя,

оқ айиқ учун махсус ҳовуз қурилган. Қуш-

ларнинг учиб кўниши учун дарахт шохлари

қўйилган.

Дадам айрим жониворлар ҳақида қизи-

қарли ҳикоялар ҳам айтиб берди. Биз ҳай-

вонот боғидан хурсанд бўлиб қайтдик.

HAYVÂNÂT BÂĞÎDA

Yakşanba küni dadam, ükam va men hay vânât bâğiga

bârdik. U yerda türli hayvânlar, hılma-hıl kuşlar, köplab

ba-lıklar va bâşka hayvânlarni kördik. Biz ülkan hayvân

de-ganda fakat filni bilar edik. Begemât ham cüda katta

hayvân ekan.

Tüyakuş kuş bolsa ham, fakat yerda yaşar, sıra ham uç- mas ekan.

U yerda çömilayâtgan âk ayıkni, çirayli patlarni yâyib

köz-köz kılayâtgan tâvusni, katakninig u bâşidan bu bâşiga

yügürib, sakrab yürgan maymunni, uhlab yâtgan şerni kör­

dik.

Ükam tötilarni körmagan ekan. Ularning hılma-hılligi

uni acablantirdi. Aynıksa filning hartumi, cirafaning boyni,

tâvusning kanâti, laylakning âyâği, ördakning pancasi unga

cüda kızık körindi.

Hayvânât bâğida kiyiklar uçun tâş kâya, âk ayık uçun

mahsus hâvuz kurılgan. Kuşlarning uçib konişi uçun daraht

şâhlari koyılgan.

Dadam ayrım cânıvârlar hakıda kızıkarli hikâyalar ham aytib berdi. Biz hayvânât bâğidan hursand bolib kaytdik.

143

köplab: çokça

fakat: yalnız

katak: kafes

ayrım: farklıülkan : büyükl

kızık: ilginç

cirafa: zürafa

kızıkarli: ilgi çekici üyakuş : devekuşu

begemât: su aygırı

âk ayık ’ beyaz ayı hılma-hıl: türlü türlü

FİİLLER:

югурмоқ

сакрамок

ажабланмоқ

учмок

қўнмоқ

ўтламоқ

овқатламоқ

озиқламоқ

сузмоқ

сайрамок

маърамоқ

боқмоқ

минмоқ

кишнамоқ

миёвламоқ

вовилламоқ

улимоқ

ухламоқ: yügürmâk : koşmak

: sakramâk: sıçramak, atlamak

: acablanmâ^: şaşırmak

: uçmâk: uçmak

:konmâk: konmak

: otlamâk: otlamak

: âvkatlamâK: beslemek

: âzıklamâk: beslemek

: süzmâk: yüzmek

: sayramâjj: ötmek

: ma'ramâk: melemek

: bâkmâk: bakmak

: minmâK: binmek

: kişnamâk: kişnemek

: miyâvlamâ^: miyavlamak

: vâvıllamâk: havlamak

: ulımâk: ulumak

: uhlamâk: uyumak

ДИАЛОГЛАР:

Дада ok айиқлар ҳам сузадими?

Ха, сузади. Жуда яхши сузади.

Айиқлар нега сузади? Ахир улар балиқ

эмас-ку!

144

Улар сузиши керак. Чунки улар музлик-

да, Шимолий муз океанида яшайди.

Қизик экан. Улар ҳам юради, ҳам югу-

ради, ҳам сузади. Балки улар қушларга

ўхшаб учса ҳам керак?

Йўқ, улар учолмайди.

Ахир самолёт ҳам қуш эмас, аммо

учади.

Самолётни одамлар ясайдилар ва унда

учадилар.

Сиз қушларнинг сайрашини эшитганми-

сиз?

Ҳа, эшитганман. Айниқса, арталаб сайра-

ган булбул овозини ёқтираман.

Бедананинг сайрашини-чи?

Ҳа, бедана ҳам жуда яхши сайрайди.

Сен от минганмисан?

Йўқ минмаганман. Ўзинг-чи?

Мен қишлоққа, бобомникига борганимда

минганман.

Қўрқмадингми?

Йўқ, от жуда яхши жонивор.

Ҳайвонот боғида бўлганмисиз?

Ҳа, кўп бўлганман.

Хайвонларнинг қандай овқатланишини

биласизми?

Ха. От, туя, сигир, кийик каби ҳайвонлар

ўт ейди. Шер, йўлбарс, бўри кабиларга эса 145

гўшт берилади. Қушлар дон билан озиқлана-

ди. Гўшт ейдиган кушлар ҳам бор экан.

DÎALOGLAR:

Dada âk ayıklar ham süzadimi? «Ж*

Ha, süzadi. Cüda yahşi süzadi.

Ayıklar nega süzadi? Ahir ular balık emas-kü!

Ular süzişi kerak. Çünki ular muzlikda, Şimâliy muz okeanida yaşaydi.

Kızık ekan. Ular ham yüradi, ham yügüradi, «ММММЙШ» J

ham süzadi. Balki ular kuşlarga ohşab uçsa ham■■ э C? ■■.⁵ >kerak?

Yok, ular uçâlmaydi.

Ahir samolyât ham kuş emas, amma uçadi. .. >⁷ J

Samolyâtni âdamlar yasaydilar va unda uçadilar.

Siz kuşlarning sayraşini eşitganmisiz?

Ha, eşitganman. Aynıksa, artalab sayragan bülbül âvâ- zini yâktiraman.

Bedananing sayraşini-çi?

Ha, bedana ham cüda yahşi sayraydi.

Sen ât minganmisan?

Yok minmaganman. Özing-çi?

Men kışlâkka, bâbâmnikiga bârganimda minganman.

Korkmadingmi?

Yok, ât cüda yahşi cânıvâr. — 7 J w £

Hayvanât bâğida bolganmisiz?

Ha, köp bolganman.

Hayvânlarning kanday âvkatlanişini bilasizmi?

Ha. At, tüya, sigir, kiyik kabi hayvânlar ot yeydi. Şer, yolbars, böri kabilarga esa göşt beriladi. Kuşlar dân bilan

âzıklanadi. Göşt yeydigan kuşlar ham bâr ekan.

146

ahir: nihayet

göşt: et dan : tane, yemsamolyât : küçük yolcu uçağı

aynıksa: bilhassa, özellikle

yâktirmâk: beğenmek

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Сиз қушларни яхши кўрасизми?

Ҳа, мен қушларни яхши кўраман.

Siz kuşlarni yahşi körasizmi?

Ha, men kuşlarni yahşi köraman.

Siz kuşlardan hoşlanıyormusunuz?

Evet, ben kuşlardan hoşlanıyorum.

Сизлар сигир бақасизларми?

Ҳа, бизним уйимизда сигир ва бузақ бор.

Сигирингиз сут берадими?

Ҳа, сигиримиз кўп сут беради.

Sizlar sigir bakasizlarmi?

Ha, biznim üyimizda sigir va buzak bâr.

Sigiringiz süt beradimi?

Ha, sigirimiz köp süt beradi.

S izler sığır bakıyormusunuz?

Evet, bizim evimizde sığır ve buzağı var.

Sığırınız çok süt veriyor mu?

Evet, sığırımız çok süt veriyor.

Сен балик тутгани борасанми?

Ҳа, мен якшанба кунлари балиқ тутгани

бараман.

Sen balık tutgani bârasanmi?

Ha, men yakşanba künlari balık tutgani baraman.

Sen balık tutmaya gidiyor musun ?

Evet, ben pazar günleri balık tutmaya gidiyorum.

147

НИНАЧИ

Дунёда энг кўп овқат ейдиган жонивор

қайси эканлигини биласизми? Сиз эҳтимол,

шер ёки йўлбарс деб ўйларсиз. Бошқа би- ровлар айиқ ёки бўри деб ҳисаблар. Баъ-

зилар кўп овқат ейдиган жониворлар қато-

рига филни ҳам қўшишар. Аммо буларнинг

бирартаси ҳам тўғри эмас.

Дунёда энг кўп овқат ейдиган жонивор

ниначидир. У ики соат ичида қирқта nam­

ına ва чивинни тутиб ейди. Arap унинг гав- даси шер ёки фил каби катта бўлганида э- ди, бирданига битта сигирни еб қўйган бў- лар эди. Битта ниначи шунча зарарли ҳа- шаротни йўқ қилса, ўнлаб, юзлаб ниначи-

ларнинг табиатга, одамларга қанчалик фой-

да келтиришини тасаввур қилиш мумкин. Бу билан ниначи табиатсанитари вазифасини

бажаради. Табиатда ниначига ўхшаган фой-

дали жониворлар кўп. Уларни асраш ҳам-

мамизнинг вазифамиз.

N1NAÇÎ

Dünyâda eng köp âvfcat yeydigan cânıvâr kaysı ekanli-

gini bilasizmi? Siz ehtimâl, şer yâki yolbars deb oylarsiz.

Bâşka birâvlar ayık yâki böri deb hisablar. Ba'zılar köp âv- kat yeydigan câmvârlar katâriga filni ham koşışar. Ammâ

bulaming birartasi ham toğri emas.

Dünyâda eng köp âvkat yeydigan cânıvâr ninaçidir. Ü iki sâat içida kırkta paşşa va çivinni tutıb yeydi. Ağar uning

148

gavdasi şer yâki fil kabi katta bolganida edi, birdaniga bitta sigimi yeb koygan bolar edi. Bitta ninaçi şunça zararli haşa-

râtni yok kılsa, onlab, yüzlab ninaçilarning tabiatga, âdam-

larga kançalik fâyda keltirişini tasavvur kılış mümkin. Bu bilan ninaçi tabiatsanitari vazifasini bacaradi. Tabiatda nina-

çiga ohşagan fâydali cânıvârlar köp. Ularni asraş hamma-

mizning vazifamiz.

ninaçi : yusufçuk böceği

cânıvâr: canlı

çivin : tatarcık

paşşa : sinek

katar: sıra, dizisanitar : hastabakıcı

asraş : korumak

birdaniga: birden

kançalik: ne kadarehtimâl : muhtemelen

ohşamâk : benzemek

birartasi: birer tanesi

koşmak : ilâve etmek

ATASÖZLERİ:

Чумчуқдан қўрққан тариқ экмас.

Çümçukdan korkkan tarik ekmas.

Serçeden korkan darı ekmez.

Итни қопмас деб бўлмас, отни депмас

деб бўлмас.

Itni kâpmas deb bolmas, âtni depmas deb bolmas.

Köpeği kapmaz demek olmaz, atı depmez demek

olmaz.

Яхши отга бир қамчи, ёман отга минг

қамчи.

Yahşi âtga bir kamçı, yâman âtga ming kamçı.

İyi ata bir kamçı, kötü ata bin kamçı.

Қуш уясида кўрганини қилади.

Kuş uyasida körganini kıladi.

Kuş yuvasında gördüğünü yapar.

149

Ешакнинг танлагани шўра.

Eşakning tanlagani şora.

Eşeğin seçtiği yabanî ot.

Икки қўчқорнинг боши бир қозонда

қайнамас.

Ikki koçkâming bâşi bir kâzânda kaynamas.

İki koçun başı bir kazanda kaynamaz.

Яхши бузоқ икки онани эмади.

Yahşi buzâk ikki ânani emadi.

İyi buzağı iki anayı emer.

Чумчуқ семиргани ботмон келмас.

Çümçuk semirgani bâtmân kelmas.

Serçenin semireni batman gelmez.

150

ZAMAN

баҳор

ез

куз қиш фасл

ой

кун кундуз

тун тонг

туш оқшом

соат

кеча

бугун

эртага: bahâr : ilkbahar

: yâz: yaz

: küz: sonbahar

: kış: kış

: fasl: mevsim

: ây: ay

: kün: gün

:gündüz

: tün: gece

: tâng: sabah

: tuş: öğle

: âkşâm: akşam

: sâat: saat

: keça: dün, gece

: bugün: bugün

: ertaga: yarın

AYLAR:

январь

февраль

март

апрель

май

июнь

июль

август

сентябрь: yanvar : ocak

: fevral: şubat

: mart: mart

: aprel: nisan

: may: mayıs

: iyun: haziran

: iyul: temmuz

: avgüst: ağustos

: sentyabr: eylül

151

октябрь : oktyabr: ekim

нўябрь : noyabr: kasım

декабрь : dekabr: aralık

haftanin günleri :

ҳафта : hafta: hafta

душанба : düşanba: pazartesi

сешанба : seşanba: salı чоршанба : çârşanba: çarşamba

пайшанба : payşanba: perşembe

жума : cuma: cuma

шанба : şanba: cumartesi

якшанба : yakşanba: pazar

ЙИЛ ФАСЛЛАРИ

Бир йил тўрт фаслдан иборат. Фасллар

алмашиниб туради: баҳордан кейин ёз, ёз- дан кейин куз, куздан кейин қиш келади.

Қишдан кейин яна баҳор бошланади.

Қишда СССР нинг деярли ҳамма жойи-

да совук бўлади. Қуёш туш пайтида ҳам

горизонтдан пастда туради. Кунлар жуда

қисқаради. Баҳор қанча яқинлашса, Қуйош

шунча баланд кўтарилади ва ях ши ёритади,

корлар эрий бошлайди, ўсимликлар кўкара-

ди. Кунлар узаяди. Сўнгра иссиқ ёз келади.

Қуёш эрта чиқади, туш пайтида горизонт-

дан баланд кўтарилади, кеч ботади. Кеча-

лар қисқаради. Кузга бориб, Қуёшнинг го- ризонтдан баландлиги камаяди, кунлар қис-

қаради. Энг узун кун ёз фаслида бўлади. У

152

22 (йигирма иккинчи) июнга тўғри келади.

Энг узун тун эса қиш фаслида бўлиб, у 22 (йигирма иккинчи) декабрга тўғри келади.

YIL FASLLAR¹

Bir yıl tört fasldan ibârat. Fasllar almaşinib turadi:

bahârdan keyin yâz, yâzdan keyin küz, kuzdan keyin kış keladi. Kışdan keyin yana bahâr bâşlanadi.

Kışda SSSR ning deyarli hamma câyida sâvuk boladi.

Kuyâş tüş paytida ham gorizontdan pastda turadi. Künlar

cüda kıskaradi. Bahâr kança yakmlaşsa, Kuyâş şunça ba- land kötariladi va yahşi yâritadi, kârlar eriy bâşlaydi, ösim-

liklar kökaradi. Künlar uzayadi. Songra ıssık yâz keladi.

Kuyâş erta çıkadi, tüş paytida gorizontdan baland

kötariladi, keç bâtadi. Keçalar kıskaradi. Küzga bârib,

Kuyâşning go-rizontdan balandligi kamayadi, künlar

kıskaradi. Eng uzun kün yâz faslida boladi. U 22 (yigirma

ikkinçi) iyunga toğri keladi. Eng uzun tün esa kış faslida

bolib, u 22 (yigirma ikkinçi) dekabrga toğri keladi.

past: alçak

baland: yüksek

gorizont: ufuksalkın : serin

Içança: ne kadar

şunça: şu kadarhamma : herkes, hep, her deyarli: hemen hemen

tüş payti : öğle zamanı

FİİLLER:

алмашинмоқ

бошланмоқ

бўлмоқ

қисқармоқ

узаймоқ

келмоқ

ўтмоқ: almaşmmâk: değişmek

: bâşlanmâk: başlanmak

: bolmâk : olmak', bölmek

: kıskarmâk: kısalmak

: uzaymâk: uzamak

: kelmâk: gelmek

: ötmâk: geçmek

153

сирпанмоқ

ўйнамоқ

дам олмоқ

ишламоқ

ёритмоқ

камаймоқ

чарчамоқ: sirpanmâk : kaymak

: oynamâk: oynamak

: dam almak : dinlenmek

: işlamâK: çalışmak

: yâritmâk: aydınlatmak

: kamaymâk: azalmak

: çarçamâk: yorulmak

ДИАЛОГЛАР:

Хозир қайси фасл?

Хозир куз фасли.

Кузда ҳаво қандай бўлади?

Кузда ҳаво салқин бўлади.

Бугун ҳафтанинг кайси куни?

Бугун жума.

Кеча қандай кун эди?

Кеча пайшамба эди.

Ертага қайси кун бўлади?

Эртага шанба бўлади.

Сиз эрталаб қачан турасиз?

Мен эрталаб соат 7.30 (етти ярим) да тураман.

Соат нечада мактабга борасиз?

Мактабга соат 8 (саккиз) да бораман.

Дарсингиз неча соат давом этадй?

Дарсимиз беш соат давом этади.

Аёллар қачан кам гапиради?

Февраль ойида.

154

Нега?

Чунки феврал энг қисқа ой.

DÎALOGLAR:

Hâzır kaysi fasl?

Hâzır kiiz fasli.

Küzda hava kanday boladi?

Küzda hava salkın boladi.

Bugün haftaning kaysi küni?

Bugün cuma.

Keça kanday kün edi?

Keça payşamba edi.

Ertaga kaysi kün boladi?

Ertaga şanba boladi.

Siz ertalab kaçan turasiz?

Men ertalab sâat 7.30 (yetti yarim) da turaman.

Saat neçada maktabga bârasiz?

Maktabga sâat 8 (sakkiz) da bâraman.

Darsingiz neça sâat davâm etadi?

Darsimiz beş sâat davâm etadi.

Ayâllar kaçan kam gapiradi?

Fevral âyida.

Nega?

Çünki fevral eng kıska ây.

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Ҳозир соат 12 дан 20 минут ўтди.

Hâzir sâat 12 (on ikki) dan 20 (yigirma) minut ötdi. Şu anda saat 12 (oniki) den 20 (yirmi) dakika geçti.

(Şu anda saat onikiyi yirmi geçiyor.)

155

4

Ҳозир соат 1 5 минути кам 6. Hâzir sâat 15 (on beş) minuti kam 6 (âlti).

Şu anda saat 15 (onbeş) dakikası az 6 (altı).

(Şu anda saat altıya onbeş dakika var.)

Соат 9 ярим бўлди.

Sâat 9 (tokkız) yarım boldi.

Saat dokuzbuçuk oldu.

Якшанба қандай кун?

Якшанба дам олиш куни.

Yakşanba kanday kün?

Yakşanba dam âliş kiini.

Pazar nasıl gün ?

Pazar dinlenme günü.

НАВРЎЗ

Наврўз, Ўрта Осё ва Яқин Шарқ халқ-

ларининг қадимий янги йил байрами. Бу байрам Ўрта Осёда ислом дини қабул қи- линмасдан анча илгари мавжуд бўлган.

Наврўз баҳор фаслида нишонланади. Бу пайтда табиат уйғониб, барча ўсимликлар

кўкара бошлайди. Деҳқончилик ишлари бош-

ланади. Шунинг учун ҳам Наврўз факат

янги йил байрами бўлиб колмасдан, меҳнат

байрами ҳамдир. У 22 (йигирма иккинчи)

мартда ўтказади. Шу куни кеча билан кун-

дуз тенглашади.

Ҳозир Ўзбекистонда Наврўз баҳор бай-

рами сифатида нишонланади. Байрам кунла-

156

ри одамлар бир-бирларига гуллар совга

қиладилар, яхши тилаклар билдирадилар,

турли миллий таомлар, жумладан, сумалак,

кўк сомсалар тайёрлайдилар. Ёшлар лапар

айтиб, рақсга тушадилар.

NAVROZ

Navroz, Orta Âsyâ va Yakın Şark halklarining kadimiy

yangi yıl bayrami. Bu bayram Orta Âsyâda İslâm dini kabul

kılınmasdan ança ilgari mavcud bolgan.

Navroz bahâr faslida nişânlanadi. Bu paytda tabiat uy- ğânib, barça ösimliklar kokara bâşlaydi. Dehkânçilik işlari

bâşlanadi. Şuning uçun ham Navroz fakat yangi yıl bayrami bolib kâlmasdan, mehnat bayrami hamdir. U 22 (yigirma ikkinçi) martda ötkazadi. Şu küni keça bilan

kündüz tenglaşadi.

Hâzir Özbekistânda Navroz bahâr bayrami sıfatida ni­

şânlanadi. Bayram künlari âdamlar bir-birlariga güllar

sâvga kıladilar, yahşi tilaklar bildiradilar, türü milliy

taâmlar, cümladan, sümalak, kök sâmsalar tayyârlaydilar.

Yâşlar lapar aytib, raksga tüşadilar.

ança: çok zaman

dehkânçilik: ziraat

tilak : dilek

sâvga: hediye

yaş : gençkadimiy : eskiden beri gelen

uyganmâk: uyanmak

raksga tüşmâk: oyun oynamak, raksetmek

lapar aytmâk : karşılıklı türkü söylemek

nişânlanmâk: kutlanmak

Sümalak : Taze buğday taneleri ve undan yapılan Özbek yemeği,

Sâmsa : Açılmış hamura et ve sebze konularak yapılan Özbek

yemeği.

157

ATASÖZLERİ:

Бугунги ишни эртага қўйма!

Bugüngi işni ertaga koyma!

Bugünkü işi yarına koyma!

Ойнинг ўн беши қоронғи бўлса, ўн беши

ёруғ.

Ayning on beşi kârânğı bolsa, on beşi yâruğ.

Ayın onbeşi karanlık ise, onbeşi aydınlık.

Бир кунлик йўлга чиқсанг, бир ҳафталик

озиқ ол!

Bir künlik yolga çıksang, bir haftalik âzık âl!

Bir günlük yola çıkarsan, bir haftalık yiyecek al!

Ep ҳайдасанг куз ҳайда, куз ҳайдама-

санг юз ҳайда!

Yer haydasang küz hayda, küz haydamasang yüz hayda!

Yer sürersen güz sür, güz sürmezsen yüz sür!

Еридан айрилган етти йил йиғлар, эли-

дан айрилган ўлгунча йиғлар.

Yeridan aynlgan yetti yıl yığlar, elidan ayrılgan ölgünça

yığlar.

Yerinden ayrılan yedi yıl ağlar, ilinden (yurdundan) ay­

rılan ölünceye kadar ağlar.

Хали ҳомсан, пишарсан, бу дамингдан

тушарсан.

Hali hâmsan, pişarsan, bu damingdan tüşarsan.

Şimdi hamsın, pişersin, bu kibrinden inersin.

158

Бу дунё ўтар кетар, юзи қоралик қолар.

Bu dünyâ otar ketar, yüzi kâralik kâlar.

Bu dünya geçer gider, yüzü karalık kalır.

Бугунни ўйлама, эртани ўйла!

Bugünni oylama, ertani oyla!

Bugünü düşünme, yarını düşün!

Бир қалдирғоч билан баҳор бўлмайди.

Bir kaldırğâç bilan bahar bolmaydi.

Bir kırlangıç ile bahar olmaz.

Хеч бўлмаганидан кўра, кеч бўлгани

яхши.

Heç bolmaganidan köra, keç bolgani yahşi.

Hiç olmayana göre, geç olanı iyi.

159

BİZİM AVLU

ҲОВЛИ

уй хона

эшик

дарвоза

девор

дераза

зина

ертўла

том шип

жавон

сандик

парда

кўрпа

кўрпача

ёстиқ

гилам

шолча

супурги

ойна

кўзгу

дазмол

тароқ

сочиқ

совунhâvli : avlu üy: ev hâna: oda eşik: kapı darvâza: kapı devâr: duvar

deraza: pencere

zina: merdiven, basamak

yertola: kiler tâm: dam, çatı şip: tavan

cavon: dolap, yüklük

sandık: sandık

parda: perde

körpa: yorgan

körpaça: döşek

yâstık: yastık

gilam: halı, kilim

şâlça : yünden dokunmuş yolluk

süpürgi: süpürge

âyna: cam; ayna

közgü: ayna

dazmâl: ütü tarâk: tarak

sâçık: havlu

sâvun: sabun

160

тиш чуткаси

сўри

қайчи

арра

теша

болта

болға

кетмон

ранда

парма

омбур

мих

кулф

калит

бўёқ

дурадгор

ғишт

тахта

пахта: tiş çötkasi : diş fırçası

: söri : tahta yatak, sedir

: kayçı: makas

: arra: testere

: teşa: küçük balta

: bâlta: balta

: bâlğa: çekiç

: ketmân: keser

: randa: rende

: parma: burgu

: âmbur: kerpeten

: mih: çivi

: kulf: kilit

: kalıt: anahtar

: boyâk: boya

: düradgâr: marangoz

: ğışt: tuğla

: tahta: tahta

: pahta: pamuk

ЯНГИ ХОВЛИ

*

Биз илгари кўп қаватли уйда яшар эдик.

Квартирамиз уч хонадан иборат эди. Биз яқинда ховли сотиб олдик. Бизнинг янги

ховлимиз Абдулла Қаҳҳор кўчасида жой-

лашгён.

Ҳовлига чиройли эшик орқали кирилади.

Эшик ёнида машина кириши учун катта

дарвоза ҳам бор. Ҳовлига киришингиз билан

беш хонали уйга кўзингиз тушади. Уйнинг

томи шифер билан ёпилган. Ҳар бир хона-

161

нинг алоҳида деразаси бор. Деразаларга

пардалар тутилган, дераза ойналари эса тоза. Уйнинг ертўласи ҳам бўлиб, у ерда

қишда сабзи, пиёз, картошка ва бошқа маҳ-

сулотлар сақланади. Ертўлага зина орқали

тушилади.

Хоналарнинг бирида укам иккаламиз

яшаймиз. Бизнинг хонамизга гулдор гилам

тўшалган. Иккита каравот қўйилган. Кара-

ватда чиройли кўрпа ва ёстиқ бар.

Ҳовлида чиройли гулзор ва мевали да- рахтл^р ҳам бор. Дарахтлар остига катта-

гина сўри қўйилган. Ез ойларида биз ана шу сўрида дам оламиз. Ҳовлимиз оиламиз-

нинг барча аъзоларига ёқади.

YANGÎ HÂVL¹

Biz ilgan köp kavatli üyda yaşar edik. Kvartıramiz üç hânadan ibârat edi. Biz yakında hâvh sâtib âldik. Bizning

yangi hâvlimiz Abdulla Kahhâr köçasida câylaşgan.

Hâvliga çirâyli eşik ârkali kiriladi. Eşik yânida maşina

kirişi uçun katta darvâza ham bâr. Hâvliga kirişingiz bilan

beş hânali üyga közingiz tüşadi. Üyning tâmi şifer bilan yâ- pılgan. Har bir hânaning alâhida derazasi bâr. Derazalarga

pardalar tutılgan, deraza âynalari esa tâza. Üyning yertolasi

ham bolib, u yerda kışda sabzi, piyâz, kartoşka va bâşka

mahsulâtlar saklanadi. Yertolaga zina ârkali tüşiladi.

Hânalarning birida ükam ikkalamiz yaşaymiz. Bizning

hânamizga güldâr gilam töşalgan. îkkita karavât koyılgan.

Karavatda çirâyli körpa va yâstık bar.

Hâvlida çirâyli gülzâr va mevali darahtlar ham bâr. Da- rahtlar âstiga kattagina söri koyılgan. Yâz âylarida biz ana 162

şu sörida dam âlamiz. Hâvlimiz âilamizning barça a'zâlariga

yâkadi.

kvartıra: daire

maşina : makina

tâza: temiz

gilam : hah güldâr: güllüârkali : üzerinde; yardımıyla

şifer: kayağan taş alâhida: farklı, hususi

kattagina: büyükçe

karavat: kerevet, yatak

FttLLER:

тозаламоқ

артмоқ

артинмоқ

қурмоқ

кирмоқ

чиқмоқ

кўзи тушмоқ

очмоқ

ёпмоқ

тутмақ

тушмоқ

тўшалмоқ

супурмоқ

бўямоқ

безамоқ

кулфланмоқ

қоқмоқ

дазмолламоқ: tâzalamâk: temizlemek

: artmâk : silmek, kurulamak

: artınmâk : silinmek, kurulanmak

: kurmâk: kurmak

: kirmâk: girmek

: çıkmak: çıkmak

: közi tüşmâk: gözü takılmak

: âçmâk: açmak

: yâpmâk: örtmek

: tutmak: tutmak

: tüşmâk: inmek

: töşalmâk : döşenmek, serilmek

: süpürmâk: süpürmek

: boyamâk: boyamak

: bezamâk: bezemek

: kulflanmâk: kilitlemek

: kâkmâk: çakmak

: dazmâllamâk: ütülemek

ДИАЛОГЛАР :

Салима, ҳар куни эрталаб ҳовлини cyny-

расанми?

163

Ҳа, мен ҳар куни эрталаб ҳовлини супу-

раман.

Кейин нима қиласан?

Кейин юз-қўлимни юваман, сочиқ билан

яхшилаб артинаман.

Ундан кейин-чи?

Ундан кейин кўзгуга қараб сочларимни

тарайман, дазмолланган кийимларимни кия-

ман ва нонушта қилишга ўтираман.

Отанг ким бўлиб ишлайди?

Отам дурадгор.

Сен отангга ёрдамлашасанми?

Ҳа. Отам эшик, дераза ва бошқа нарса-

ларни ясаганда, мен таҳтани рандалайман,

отам ўлчаб берса, кесаман.

Сизларда қандай дурадгорлик асбоблари

бор?

Бизда барча асбоблар бор. Арра, теша,

ранда, парма, омбур учун махсус қути ҳам

ясаб кўйганмиз. Мих алоҳида қутида туради.

DÎALOGLAR: t,

Salima, har küni ertalab havlini süpürasanmi?

Ha, men har küni ertalab havlini süpüraman.

Keyin nima kılasan?

Keyin yüz-kolimni yuvaman, sâçık bilan yahşilab arti- naman.

Undan keyin-çi?

Undan keyin közgüga karab sâçlarimni tara'yman, daz- mâllangan kiyimlarimni kiyaman va nânuşta kılışga otira-

man.

164

Atan kim bolib işlaydi?

Atam düradgâr.

Sen âtangga yârdamlaşasanmi?

Ha. Atam eşik, deraza va bâşka narsalarni yasaganda,

men tahtani randalayman, âtam ölçab bersa, kesaman.

Sizlarda kanday düradgârlik asbâblari bâr?

Bizda barça asbâblar bâr. Arra, teşa, randa, parma, âm- bur uçun mahsus kutı ham yasab koyganmiz. Mih alâhida

kutıda turadi.

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Янги уй қачан қурилди?

Янги уй бу йил курилди.

Yangi üy kaçan kurildi?

Yangi üy bu yıl kurildi.

Yeni ev ne zaman kuruldu (yapıldı)?

Yeni ev bu yıl kuruldu (yapıldı).

Уйингиз неча хонадан иборат?

Уйимиз уч хонадан иборат.

Üyingiz neça hânadan ibârat?

Üyimiz üç hânadan ibârat.

Eviniz kaç odadan ibaret (kaç odası var)?

Evimiz üç odadan ibaret (üç odası var).

Ҳовлингиз каттами?

Ҳа, ҳовлимиз катта.

Унда нималар ўсади?

Ҳовлимизда чиройли гуллар, олма, иккита

гилас ва узум ўсади.

Hâvlingiz kattami?

Ha, hâvlimiz katta.

165

Unda nimalar ösadi?

Hâvlimizda çirâyli güllar, âlma, ikkita gilas va üzüm

ösadi.

Avlunuz büyük mü?

Evet, avlumuz büyük.

Onda neler yetişiyor?

Avlumuzda güzel çiçekler, elma, iki tane kiraz ve üzüm

yetişiyor.

ОЗОДА

Озода ўзи кичкина бўлса ҳам, жуда иш- чан киз. У уй ишларини бажаришда онаси-

нинг доимий ёрдамчиси.

Озода ҳеч қачон бекор турмайди. У ҳар куни эрталаб барвақт туради. Ҳовлига сув сепади, кейин супурги билан яхшилаб супу-

ради. Гулларнинг тўкилган япроқларини х-ам

териб олади. Ез кунлари сўрига шолча ва кўрпачаларни тўшайди. Чой тайёрлайди.

Онаси уйни тозалаганда, Озода дераза

ойналарини артади. Онаси кир йувганда, у сув ташиб беради. Ювилган кийимлар қури-

гач, уларни ўзи дазмоллайди.

Озода ўзининг хонасини ҳам доим озода

сақлайди. Унинг хонасидаки кўрпа, ёстиқ,

сочиқ ва бошқа нарсалар доим чиройли

туради. Бундай тартиб кишининг ҳавасини

келтиради. Бу айниқса Озоданин онасига

жуда ёқади. Шунинг учун ҳам у Озодани

"озода қизим" деб эркалайди.

166

ÂZÂDA

Âzâda özi kiçkina bolsa ham, cüda işçan kız. U üy işla- rini bacarişda ânasining dâimiy yârdamçisi.

Âzâda heç kaçân bekâr turmaydi. U har küni ertalab

barvakt turadi. Hâvliga suv sepadi, keyin süpürgi bilan

yahşilab süpüradi. Güllarning tökilgan yaprâklarini ham terib âladi. Yâz künlari söriga şâlça va körpaçalami töşaydi.

Çây tayyârlaydi.

Ânasi uyni tâzalaganda, Âzâda deraza âynalarini artadi.

Ânasi kir yuvganda, u suv taşib beradi. Yuvilgan kiyimlar

kurigaç, ularni özi dazmâllaydi.

Âzâda özining hânasini ham dâim âzâda saklaydi. U- ning hânasidaki körpa, yâstık, sâçık va bâşka narsalar dâim

çirâyli turadi. Bunday tartib kişining havasini keltiradi. Bu aynıksa Âzâdanin ânasiga cüda yâkadi. Şuning uçun ham u Azâdani "âzâda kızım" deb erkalaydi.

bekâr: boş iflâs : kir âzâda: temiz

şalça : yollukkiçkina : küçücük

işçan : işsever

termâk: toplamak

kir : kir, kirlikurigaç : kuruduktan sonra

bacariş : becerme, yapma

bervajçt: vaktinde, vakitli

erkalamâk: sevmek

ATASÖZLERİ:

Ҳовли олма, қўшни ол!

Hâvli âlma, Içoşni âl!

Avlu(ev) alma, komşu al!

Башаранг қийшик бўлса ойнадан

ўпкалама!

Başarang kıyşık bolsa âynadan öpkalama!

Yüzün kırışık ise aynadan öfkelenme!

167

Уйинг тор бўлса ҳам, кўнглинг кенг

бўлсин.

Üying târ bolsa ham, köngling keng bolsin.

Evin dar olsa da, gönlün geniş olsun.

Уйида роҳати йўқнинг, кўчада фароғат

W w

И у қ...

Üyida râhati yokning, köçada farâğati yok.

Evinde rahatı olmayanın, sokakta huzuru yok.

Қари бор уйнинг зари бор.

Karı bâr üyning zari bâr.

Yaşlı kimse olan evin altını var (demektir).

168

MUTFAKTA

ошхона

идишлар

чойнақ

пиёла

коса

ликоп

лаган

патнис

қозон

капгир

чўмич

кошиқ

пичоқ

санчки

озиқ

овқат

таом

гўшт

гуруч

р * еғ

туз сут каймоқ

қатиқ

пишлок: âşhâna : mutfak, lokanta

: idişlar: tabak, fincan vs. eşya

: çâynak: çaydanlık

: piyâla: sapsız çay fincanı

: kasa: kâse

: likâp: tabak

: lagan: leğen

: patnis : çay tepsisi

: kâzân: kazan

: kapgir: kevgir

: çömiç: kepçe

: kâşık: kaşık

: piçâjç: pıçak

: sançki: çatal

: azık: azık

: âvkat: yemek

: taâm: yemek

: göşt: et

: gürüç: pirinç

O w w: yag : yağ

: tuz: tuz

: süt: süt

: kaymâk: kaymak

: katık : ekşimiş sütten yapılan yiyecek

: pişlâk : sütten yapılan bir yiyecek

169

нон чой

канд

шакар

мураббо

музқаймоқ

palâv

шўрба

манти

ун хамир

элак

кабоб

ошпаз

ўчоқ

тандир

гугурт

ўтинw

Ут: nân : ekmek

: çây : çay

: kand: kesmeşeker

: şakar: şeker

: murabbâ: reçel

: muzkaymâk: dondurma

: palâv: pilav

: şorba: çorba

: manti: mantı

: un : un

: hamir: hamur

: elak: elek

: kabâb: kebap

: âşpaz: aşçı

: oçâk: ocak

: tandir: tandır

: gügürt: kibrit

: otin : odun

: ot: ateş

ПАЛОВ ҚАНДАЙ ТАЙЕРЛАНАДИ?

Менинг отам ошпаз. У, айниқса, паловни

жуда яхши тайёрлайди. Биз ҳар якшанба

куни уйда палов пиширамиз. Мен ҳам

отамга ёрдам бераман. Отам сабзи, пиёз

ва гўштни тўғрагунча мен ўтин олиб

келаман. Қозонни ювиб, ўчоққа ўт ёқаман.

Отам қозонга ёғ куяди. Еғ қизигач, пиёз

билан гўшт қовурилади. Сўнгра сабзи

солиниб, яна қовурилади. Улар капгир

билан аралаштирилиб турилади. Бу пайтда

мен гуручни тозалаб, ювиб, ивитиб қўяман.

170

Гўшт билан сабзи етарли даражада

қовурилгач, отам козонга сув қуяди. У овқатнинг тузини кўришни ҳам эсдан чи- қармайди. Маълум вақтдан кейин гуруч

солади.

Қозондаги сувни гуруч ўзига сингдириб

олганидан кейин палов дамланади. Ярим

соатда палов тайёр бўлади. Мен лаганни

келтираман. Отам паловни сузади. Оила-

мизнинг барча аъзолари отам билан менга

раҳмат айтиб, паловни иштаҳа билан

ейишади.

PALÂV KANDAY TAYYÂRLANADÎ?

Mening âtam âşpaz. U, aynıksa, palâvni cüda yahşi tay- yârlaydi. Biz har yakşanba künioüyda palâv pişiramiz. Men ham âtamga yardam beraman. Âtam sabzi, piyâz va göştni

toğragünça men otin âlib kelaman. Kâzânni yuvib, ocâkka

ot yâkaman. Âtam kâzânga yâğ kuyadi. Yağ kızıgaç, piyâz

bilan göşt kâvuriladi. Songra sabzi sâlinib, yana kâvuriladi.

Ular kapgir bilan aralaştirilib turiladi. Bu paytda men gürüç-ni tâzalab, yuvib, ivitib koyaman.

Göşt bilan sabzi yetarli daracada kâvurilgaç, âtam kâ­

zânga suv kuyadi. U âvkatning tuzini körişni ham esdan çı- karmaydi. Ma'lum vaktdan keyin gürüç sâladi.

Kâzândagi suvni gürüç öziga singdirib âlganidan keyin

palâv damlanadi. Yarım sâatda palâv tayyar boladi. Men la- ganni keltiraman. Âtam palâvni süzadi. Âilamizning barça

a’zâlari âtam bilan menga rahmat aytib, palâvni iştaha bilan

yeyişadi.

toğragünça : doğrayınca esdan çıkarmak : unutmak

kızıgaç : kızdıktan sonra rahmat aytmâk: teşekkür etmek

171

FÎÎLLER:

ювмоқ

артмоқ

кесмоқ

емоқ

ичмбқ

қовурмок

қайнатмоқ

сузмоқ

пиширмок

ёқмоқ

тўғрамоқ

қуймоқ

қизимоқ: yuvmâk : yıkamak

: artmak: silmek, kurulamak

: kesmâk: kesmek

: yemâk: yemek

: içmâk: içmek

: kâvurmâk: kavurmak

: Raynatmâk ■ kaynatmak

: süzmâk: süzmek

: pişirmâk: pişirmek

: yâkmâk: yakmak

: toğramâk: doğramak

: kuymâk : içine koymak

: kızımâk: kızmak

ивитмоқ : ivitmâk: suda bekletip yumuşatmak

солмоқ : sâlmâk: içine bırakmak

сингмок : singmâR : sinmek

аралаштирмоқ : aralaştirmâk: karıştırmak

ДИАЛОГЛАР

Чой ичасизми?

Йўқ, раҳмат, мен ҳали овқатланишим

w w иуқ.

Унда нима ейсиз?

Кечирасиз қандай овқатлар бор?

Палов билан шўрба тайёр, бир оздан

кейин манти ҳам пишади,

Мен мантининг пишишини кутаман.

Отангиз ким бўлиб ишлайди?

172

Отам, ошпаз.

У киши қаерда ишлайди?

Отам завод ошхонасида ишлайди.

Мен идишларни ювишда онамга ёрдам

бераман. Сен-чи Нигора?

Мен ҳам ёрдам бераман.

Синглин-чи?

Синглим ҳам ёрдам беради. У ювилма-

ган ликопларни синдириб туради.

Сенинг онанг бу йил мураббо пиширди-

ми?

Ҳа, пиширди.

Нималардан пиширди?

Езда қулупнай ва ўрикдан пиширган эди.

Кузда олма ва беҳидан пиширди.

DtALOGLAR:

Çay içasizmi?

Yok, rahmat, men hali âvkatlanişim yok.

Unda nima yeysiz?

Keçirasiz kanday âvkatlar bâr?

Palâv bilan şorba tayyar, bir âzdan keyin

manti ham pişadi.

Men mantining pişişini kütaman.

Âtangiz kim bolib işlaydi?

Atam, âşpaz.

U kişi kayerda işlaydi?

Âtam zavâd âşhânasida işlaydi.

173

Men idişlarni yuvişda ânamga yardam bera*

man. Sen-çi Nigâra?

Men ham yârdam beraman.

Singlin-çi?

Singlim ham yârdam beradi. U yuvilmagan likâplarni

sindirib turadi.

Sening ânang bu yıl murabbâ pişirdimi?

Ha, pişirdi.

Nimalardan pişirdi?

Yâzda kulupnay va örikdan pişirgan edi. Küzda âlma va behidan pişirdi.

rahmat: teşekkür ederim keçirasiz : affedersiniz

zavâd '.fabrika, değirmen sindirmâk : kırmak

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Сиз қаерда нонушта (тушлик, кечки

овқат) қиласиз?

Биз ошхонада нонушта (тушлик, кечки

овқат) қиламиз.

Siz kayerda nânuşta (tuşlik, keçki âvkat) kılasiz?

Biz âşhânada nânuşta (tuşlik, keçki âvkat) İçdamiz.

Siz nerde kahvaltı ediyorsunuz (öğle yemeği, akşam

yemeği yiyorsunuz)?

Biz lokantada kahvaltı ediyoruz (öğle yemeği, akşam

yemeği yiyoruz).

Сиз қандай ўзбек миллий таомларини

биласиз?

Мен палов, манти, сомса, лағман каби

ўзбек миллий таомларини биламан.

Siz kanday Özbek milliy taâmlarini bilasiz?

174

Men palâv, manti, sâmsa, lağman kabi Özbek milliy

taâmlarini bilaman.

Siz hangi Özbek millî yemeklerini biliyorsunuz?

Ben pilav, mantı, samsa, lağman gibi Özbek millî

yemeklerini biliyorum.

Илтимос менга бир коса шўрба

берсангиз?

Марҳамат!

İltimas menga bir kâsa şorba bersangiz?

Marhamat!

Lütfen bana bir kâse çorba verir misiniz ?

Buyurun!

Салим, қаерда тушлик қиламиз?

Навоий кўчасидаги ошхонада.

Salim, kayerda tuşlik kılamiz?

Navâiy köçasidagi âşhânada.

Selim, nerde öğle yemeği yiyeceğiz?

Nevâî caddesindeki lokantada.

Тушлик тайёрми?

Қорнинг очми?

Ҳа, оч қалдим.

Мана, пишлоқ билан нон, еб тур.

Tuşlik tayyârmi?

Kârning âçmi?

Ha, âç kaldim.

Mana, pişlâk bilan nân, yeb tur.

Öğle yemeği hazır mı?

Kamın aç mı?

Evet acıktım.

İşte pişlak'la ekmek, yeyip dur.

175

КЎК СОМСА

Баҳор келиши билан турли-туман ўт- ўланлар кўкара бошлайди. Улар орасида

инсон ўрганизми учун зарур бўлган вита-

минларга бой кўкатлар ҳам кўп. Шундай

кўкатларни ейиш жуда фойдали. Ўзбекис-

тонда мана шундай кўкатлардан сомса

пишириш одатга айланган. Баҳорнинг илк кунларидаёқ болалар шундай кўкатларни

териш учун далаларга чикадилар. Улар

келтирган кўкатларни оналар тозалайдилар,

ювадилар ва майдалайдилар. Шундан кейин

кўк сомса тайёрланади. Шундай сомса,

одатда, тандирга ёпилади.

Баъзан кўкатлар қўшилган нон ҳам

ёпилади. Бунда бола-лар учун махсус

кулчалар ҳам қилинади.

KÖK SÂMSA

Bahâr kelişi bilan türli-tüman ot-olanlar kokara bâşlay-

di. Ular ârasida inşân organizmi uçun zarur bolgan vitamin-

larga bây kökatlar ham köp. Şunday kökatlami yeyiş cüda

fâydali. Özbekistânda mana şunday kökatlardan sâmsa pişi­

riş âdatga aylangan. Bahârning ilk künlaridayâk bâlalar

şunday kökatlami teriş uçun dalalarga çıkadilar. Ular

keltirgan kökatlami ânalar tâzalaydilar, yuvadilar va maydalaydilar. Şundan keyin kök sâmsa tayyârlanadi.

Şunday sâmsa, âdatda, tandirga yâpiladi.

Ba'zan kökatlar koşılgan nân ham yâpiladi. Bunda bâla­

lar uçun mahsus külçalar ham kıhnadi.

bây : zengin türli-tüman : çeşit çeşit

dala: tarla ot-olanlar: her türlü otlar

176

nân : ekmek yâpmâk : tandıra yapıştırıp pişirmek

koşmak : ilâve etmek külça : küçük yuvarlak ekmek

ATASÖZLERİ:

Қозонда бўлса, чўмичга чикар.

Kâzânda bolsa, çömiçga çıkar.

Kazanda varsa kepçeye çıkar.

Сиҳат тиласанг, кўп ема; иззат тиласанг,

кўп дема!

Sıhat tilasang, köp yema; izzat tilasang, köp dema!

Sıhhat dilersen çok yeme; izzet dilersen çok deme!

Аччиқ билан чуччикни, тотган билур;

узоқ билан яқинни, юрган билур.

Aççık bilan çüççikni, tâtgan bilür; uzâk bilan yakınni,

yürgan bilür.

Acı ile tatlıyı, tadan bilir; uzak ile yakını, yürüyen bilir.

Тўяр ошни кўз танийди, ошнони кўнгил

танийди.

Toyar âşni köz tanıydi, âşnâni köngil tanıydi.

Toyacağı aşı göz tanır, âşinâyı gönül tanır.

Меҳмонга ош қўй, икки қўлини бўш қўй!

Mehmânga âş koy, ikki kolini boş koy!

Misafire aş koy, iki elini boş koy (iş buyurma)!

>

Нон емоқчи бўлсанг, ўтин ташишдан

эринма!

Nân yemâkçi bolsang, otın taşişdan erinma!

Ekmek yemek istiyorsan, odun taşımaktan erinme!

m

Ошинг ҳалол бўлса кўчада ич!

Âşing halâl bolsa köçada iç!

Aşın helâl ise sokakta iç!

Сих ҳам куймасин, кабоб ҳам.

Sih ham küymasin, kabâb ham.

Şiş de yanmasın, kebap da.

Бўш қоп тик турмас.

Boş kâp tik tur mas.

Boş kap dik durmaz.

Оч қоринга аччиқ саримсоқ.

Aç kârınga aççık sarımsak.

Aç kama, acı sarımsak.

Қорни тўқнинг қорни очдан хабари йўқ.

Kârni tokning kârni âçdan habari yok.

Kamı tokun, kamı açdan haberi yok.

Очлик нималарни едирмайди, тўқлик

нималарни дедирмайди.

Âçlik nimalarni yedirmaydi, toklik nimalarni

dedirmaydi.

Açlık neleri yedirmez, tokluk neleri dedirmez.

178

OKUL

мактаб

синф

дарс

синфхона

ўқитувчи

ўқувчи

навбатчи

бадантарбия

дарс жадвали

эълон: maktab : okul

: sınf: sınıf

: dars: ders

: sınfhâna : sınıf odası

: okıtuvçi: okutucu, öğretmen

: okuvçi: okuyucu, öğrenci

: navbatçi: nöbetçi

: badantarbiya: beden eğitimi

: dars cadvali: ders proğramı

: e'lân: ilan девории газета

бўр

латта

харита

қўнғироқ

тўгарак

синф журнали

кўрсаткич

танаффус

имтиҳон

баҳо

ўқув кураллари

китоб

дафтар

кундалик: devâriy gazeta : duvar gazetesi

: bor: tebeşir

: latta: kumaş parçası

: harita: harita

: konğırâk: çıngırak, zil

: tögarak: daire, grup

: sınf jurnali: sınıf gazetesi

: körsatkiç: gösterici

: tanaffüs: teneffüs

: imtihan: imtihan

: bahâ: not

okuv kurallari: okuma kuralları

: kitâb: kitab

: daftar: defter

: kündalik: her günlük

179

қоғоз

чизғич

ўчирғич

дарслик

луғат

алифбе

мактов ёрлиги

байроқ

кутубхона

кутубхоначи

китобхон

ўқув зали

қалам

сийоҳ

сийоҳдон

ручка

қаламдон

қаламтарош

ҳарф

сўз гап

рақам

ёзув

хато

ўзбек тили

адабиёт

математика

физика

химия

тиниш белгилари

нуқта

вергулIçâğâz : kâğıt

çizğıç: cetvel

öçirğıç: silgi darslik: ders kitabı

luğat: sözlük, lügat

alifbe: alfabe

maktâv yarliği: iftihar belgesi

bayrak: bayrak

kütübhâna: kütüphane

kütübhânaçi: küphâneci

kitâbhân : okuyucu

okuv zali: okuma salonu

kalana: kalem

siyâh: mürekkep

siyâhdân: hokka

rüçka: dolmakalem

Ralamdân: kalem kutusu

kalamtarâş: kalemtıraş

harf: harf söz: kelime

gap: cümle

rakam: rakam

yâzuv: yazı hatâ: hatâ

Özbek tili: Özbek dili adabiyât: edebiyat

matematika: matematik

fızika: fiz ik hımiya: kimya

: tiniş belğilari: durma işaretleri

nukta: nokta

vergili: virgül

180

қўштирноқ

сўроқ белгиси

ундов белгиси

икки нуқта

нуқтали вергул

кўп нуқта

тире

кавс: koştımâk : tırnak işareti

: sorâk belgisi : soru işareti

: ündâv belgisi: ünlem işareti

: ikki nukta : iki nokta

: nuktali vergül: noktalı virgül

: köp nukta : çok nokta

: tire: tire

: kavs: parantez

БИЗНИНГ МАКТАБ

Мен Ойбек номидаги ўрта мактабда ў- қийман. Мактабимиз Максим Горкий кўча-

сида. Мактабимиз биноси тўрт қаватли.

Синфхоналар кенг ва ёруғ.

Бинонинг биринчи қаватида кутубхона,

ошхана, спўрт зали, ўқитувчилар хонаси

жойлашган. Пионерлар хонаси эса иккинчи

қаватда. Бизнинг синфхонамиз ҳам шу қа- ватда жойлашган. Синфимизда 30 ўкувчи

бор. Синф бурчагида уларнинг фамилялари

ва исмлари ёзилган. Эшикнинг чоп томони-

да эса синфимизнинг деворий газетаси

осиб қўйилган. Унинг ёнида дарс жадвали,

навбатчи ўкувчиларнинг рўйхати бор.

Навбатчи ўкувчи мактабга эртарок кела-

ди. У дўскани латта билан артиб, бўрни

тайёрлаб қўяди, синфхонани тартибга кел-

тиради.

Синфимиз ўқувчилари фақат "яхши" ва "аъло" баҳоларга ўқиш учун ҳаракат кила-

дилар. Уларнинг кўпи "Мақтов ёрлиқлари"

билан мукофотланган.

181

Биз айниқса, ўзбек тили, адабиёт, мате-

матика, физика, химийа каби фанларни

яхши кўрамиз. Бу фанларни ўқутадиган

ўқитувчилар дарсларни жуда қизиқарли

ўтадилар. Узбек тили дарсларини ўзбек

тили каби-нетида ўтамиз.

Бу кабинетда ўзбек шоир ва ёзувчи-

ларининг портретлари, уларнинг асарлари,

ўзбек тили қоидаларига доир кўргазмали

қуроллар, турли луғатлар ва бошқа ўқув

материаллари бор. Улар бизга ўзбек тили-

ни яхшироқ ўрганишимизда ёрдам беради.

Мактабимиз ҳовлиси ҳам катта. Унда

жуда чиройли гулзор, ҳар хил мевали да- рахтлардан иборат боғ ҳам бор. Бу да- рахтларни ўқувчиларнинг ўзлари парвариш

қиладилар.

Биз ўз мактабимизни севамиз.

BÎZNÎNG МАКТАВ

Men Âybek nâmidagi orta maktabda okıyman. Makta-

bimiz Maksim Gorkiy köçasida. Maktabimiz binâsi tört kavatli. Sınfhânalar keng va yâruğ.

Binâning birinçi kavatida kütübhâna, âşhana, sport zali, okıtuvçilar hânasi câylaşgan. Pionerlar hânasi esa ikkinçi

kavatda. Bizning sınfhânamiz ham şu kavatda câylaşgan.

Sınfimizda 30 ojçuvçi bâr. Sınf burçagida ularning

familyalari va ismlari yâzılgan. Eşikning çâp tâmânida esa sınfımızning devâriy gazetasi âsıb koyılgan. Uning yânida

dars cadvali, navbatçi okuvçilaming royhati bâr.

Navbatçi okuvçi maktabga ertarâk keladi. U doskani

latta bilan artıb, borni tayyârlab koyadi, sınfhânani tartibga

keltiradi.

182

Sınfimiz okuvçilari fakat "yahşi" va "a'lâ" bahâlarga

okış uçun harakat kıladilar. Ularning köpi "Maktâv yârlık-

lari" bilan mükâfâtlangan.

Biz aynıksa, Özbek tili, adabiyât, matematika, fızika, hi- miya kabi fanlarni yahşi köramiz. Bu fanlarni okutadigan

okıtuvçilar darslami cüda kızıkarli ötadilar.

Özbek tili darslarini Özbek tili kabinetida ötamiz.

Bu kabinetda Özbek şâir va yâzuvçilarining portretlari,

ularning asarlari, Özbek tili kâidalariga dâir körgazmali ku- râllar, türü luğatlar va bâşka okuv materiallari bâr. Ular biz- ga Özbek tilini yahşirâk örganişimizda yârdam beradi.

Maktabimiz hâvlisi ham katta. Unda cüda çirâyli gülzâr,

har hıl mevali darahtlardan ibârat bâğ ham bâr. Bu daraht-

larni okuvçilarning özlari parvariş kıladilar.

Biz öz maktabimizni sevamiz.

kaval: kat keng : geniş

çap : sol tamân: taraf

doska: karatahta

kabinet: kabin

FİİLLER:

ўқимок

ёзмоқ

чизмоқ

тузмоқ

тартибга

келтирмоқ

ўрганмоқ

тушунтирмоқ

сўрамоқyâruğ : aydınlık

burçak : köşe pioner : öncü

r oy hat: liste yarlık : belge

körgazma: serginâmidagi : adındaki

sport zali: spor salonu

ertarâk: daha erken

gülzâr: çiçek bahçesi

maktâv : övünç, iftihar

yahşirâk: daha iyi

: okımâk: okumak

: yâzmâk: yazmak

: çizmâk: çizmek

: tüzmâk : düzmek, düzenlemek

: tartibga keltirmâk : düzenlemek

: örganmâk: öğrenmek

: tüşüntirmâk: düşündürmek

: soramâk: sormak

183

жавоб бер.

имтиҳон

топширмоқ

баҳо олмоқ

мақтамоқ

гапирмоқ

такрорламоқ

таржима

килмоқ

чалинмок

тайёрламоқ

шуғулланмоқ

ўчирмоқ

парвариш

қилмоқ

қатнашмок

кутмоқ

тугамоқ

топширмоқ: cavâb bermâk : cevap vermek

: imtihan tâpşırmâk: imtihan olmak

: bahâ âlmâjç: not almak

: maktamâk : öğünmek, iftihar etmek

: gapirmâk: konuşmak

: takrârlamâk: tekrarlamak

: tarcima kılmâk : tercüme etmek

: çalınmâk: çalınmak

: tayyârlamâjç: hazırlamak

: şuğullanmâk: meşgul olmak

: öçirmâk: soldurmak

: parvariş kılmak : bakıp korumak

: katnaşmâk : katılmak, devam etmek

: kütmâk: beklemek

: tügamâk: bitmek

: tâpşırmâk : eline vermek

ДИАЛОГЛАР:

Баҳодир, сен бугун кутубхонага

борасанми?

Ҳа, бораман. Сен-чи?

Мен ҳам бораман. Менга ўзбекча-русча

лугат керак.

Унда бирга борамиз. Дарсдан кейин

сени кутиб тураман.

Яхши келишдик.

Сергей, ўзбек тилида гапира оласанми?

184

Йўк, ҳали яхши гапира олмайман. Мен

ўзбек тилини энди ўргана бошладим.

Ўзбек тилини ўрганиш учун нима

қиляпсан?

Ўзбек тили дарсларига актив қатнашяп-

ман, янги сўзларни дафтаримга ёзиб бор-

япман. Яқинда ўзбекча-русча луғат ҳам

сотиб олдим.

Сенга кимлар ёрдам берйапти?

Менга ўзбек тили ўқитувчимиз Эргаш

Каримўвич, сизларнинг синфингиздаги

Акрам ёрдам беряпти. Мен улардан

миннатдорман.

Дарсга киришга кўнғироқ чалиндими?

Йўқ, ҳали танаффус тугагани йўк.

Қўнғироқ чалинишга 5 (беш) минут бор.

Унда математика дафтарингни бериб

тур.

Ўчирғичинг борми?

Йўқ.

Нега ўчирғич олиб юрмайсан?

Мен хато ёзмайман-да.

DtALOGLAR:

Bahâdır, sen bugün kütübhânaga bârasanmi?

Ha, bâraman. Sen-çi?

Men ham bâraman. Menga özbekça-rusça lü­

gat kerak.

Unda birga bâramiz. Darsdan keyin seni kütib turaman.

Yahşi kelişdik.

185

Sergey, Özbek tilida gapira âlasanmi?

Yok, hali yahşi gapira âlmayman. Men Özbek tilini endi organa bâşladim.

Özbek tilini örganiş uçun nima kılyapsan?

Özbek tili darslariga aktiv katnaşyâpman, yangi sözlarni

daftarimga yâzib bâryapman. Yakında özbekça-rusça luğat

ham sâtib âldim.

Senga kimlar yardam beryapti?

Menga Özbek tili okıtuvçimiz Ergaş Karimoviç, sizlar-

ning sınfingizdagi Akram yârdam beryapti. Men ulardan

minnatdârman.

Darsga kirişga konğırâk çahndimi?

Yok, hali tanaffüs tügagani yok.

Konğırâk çalınişga 5 (beş) minut bâr.

Unda matematika daftaringni berib tur.

Öçirğıçing bârmi?

Yok.

Nega öçirğıç âlib yürmaysan?

Men hatâ yâzmayman-da.

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Рустам, марҳамат, сен доскага чик!

Rüstam, marhamat, sen doskaga çık!

Rüstem, buyur sen tahtaya çık(kalk)!

Байрамга деворий газета

чиқардингизми?

Ҳа, газета чиқардик.

Bayramga devâriy gazeta çıkardingizmi?

Ha, gazeta çıkardik.

186

Bayrama duvar gazetesi çıkardınız mı?

Evet, gazete çıkardık.

Лола, сен адабиётдан имтиҳон

топширдингми?

Ҳа, "5" га топширдим.

Ўзинг-чи?

Мен ҳам топширдим. Факат "4" баҳо олдим.

Lâla, sen adabiyâtdan imtihan tâpşırdingmi?

Ha, "5" ga tâpşırdim.

Özing-çi?

Men ham tâpşırdim. Fakat "4" bahâ âldim.

Lâle, sen edebiyattan imtihan oldun mu?

Evet, "5” e oldum (5 aldım).

Ya kendin (ne yaptın) ?

Ben de oldum. Yalnız "4" numara aldım.

Сўрок ran охирига қандай тиниш

белгиси қўйилади?

Сўрок гап охирига "сўроқ белгиси¹¹

кўйилади.

Sorâk gap âhiriga kanday tiniş belgisi koyıladi?

Sorâk gap âhiriga "sorâk belgisi" koyıladi.

Soru cümlesi sonuna hangi durma işareti koyulur?

Soru cümlesi sonuna "soru işareti" koyulur.

Сизде ўзбекче-русча сўзлашув китоби

борми?

Ҳа, бор.

Sizde özbekçe-rusça sözlaşuv kitâbi bârmi?

Ha, bâr.

Sizde Özbekçe-Rusça konuşma kitabı var mı?

Evet, var.

187

КУТУБХОНА

Кутубхонани билмайдиган бола бўлмаса

керак. Албатта, ҳозир китобсиз бирорта

ҳам хонадон йўк. Хонадонлардаги кутуб-

хоналар шаҳсий кутубхона, махсус ташкил

етилганлари еса давлат кутубхонаси дейи-

лади. Бизга энг яхши тониш бўлгани эса мактаб кутубхонасидир. Унда дарслик ва ўқув китобларидан ташқари газета ва жур-

наллар, бадиий, илмий ҳамда оммавий-

сиёсий адабиётлар ҳам бор.

Мактаб кутубхонасида топилмайдиган

баъзи китобларни болалар кутубхонасидан

топиш мумкин.

Узбекистондаги энг катта кутубхона

Тошкент шаҳрида. Унга Алишер Навоий

номи берилган.

Бу ерда тўрт миллиўн нусхадан ортик

китоблар сақланади. Кутубхонага барча

иттифоқдош республикалардан, шунингдек,

чет эллардан ҳам китоблар келиб туради.

Шунинг учун ҳам у ерда ўзбек, тожик,

рус, украин тилларидаги китоблар билан

бирга инглиз, немис, араб, испан, форс

тилларидаги китобларни ҳам ўқиш мумкин.

KÜTÜBHÂNA

Kütübhânani bilmaydigan bâlâ bolmasa kerak. Albatta,

hâzir kitâbsiz birârta ham hânadân yok. Hânadânlardagi kü- tübhânalar şahsiy kütübhâna, mahsus taşkil etilganlari esa davlat kütübhânasi deyiladi. Bizga eng yahşi tâniş bolgani

188

esa maktab kütübhânasidir. Unda darslik va okuv kitâblari-

dan taşkari gazeta va jurnallar, badiiy, ilmiy hamda âmma-

viy-siyâsiy adabiyâtlar ham bâr.

Maktab kütübhânasida tâpilmaydigan ba'zı kitâblarni

balalar kütübhânasidan tâpiş mümkin.

Özbekistândagi eng katta kütübhâna Tâşkent şahrida.

Unga Alişer Navâiy nâmi berilgan.

Bu yerda tört million nüshadan ârtık kitâblar saklanadi.

Kütübhânaga barça ittifâkdâş respublikalardan, şuningdek,

çet ellardan ham kitâblar kelib turadi. Şuning uçun ham u yerda Özbek, tâcik, rus, ukrain tillaridagi kitâblar bilan

birga ingliz, nemis, arab, ispan, fârs tillaridagi kitâblarni

ham okış mümkin.

nemis : Alman

artık: fazla

tâpiş : bulmak

ammaviy : umumî

çet: yabancı, uzak hânadân : ev, ailebarça : bütün, hep deyilmâk: denilmek

taşkari: dışarı, başka

badiiy: sanatla ilgili egallamâk: ele geçirmek

el : memleket, halk

ATASÖZLERİ:

Аввал ўйла, кейин сўйла!

Avval oyla, keyin soyla!

Önce düşün, sonra söyle!

Илмни меҳнатсиз эгаллаб бўлмас.

llmni mehnatsiz egallab bolmas.

İlmi sıkıntısız elde etmek olmaz.

Ўқиган ўғил, отадан улуғ.

Okıgan oğıl, âtadan uluğ.

Okuyan oğul, babadan büyük.

189

Билмаганни сўраб ўрганган олим;

орланиб сўрамаган ўзига золим.

Bilmaganni sorab örgangan âlim; ârlanib soramagan

öziga zâlim.

Bilmediğini sorub öğrenetıalirh; arlanıp sormayan

kendine zalim.

Бола азиз, одоби ундан азиз.

Bâlâ aziz, âdâbi undan aziz.

Çocuk aziz, terbiyesi ondan aziz.

Нодон сўзлар, доно ибрат олар.

Nâdân sözlar, dânâ ibrat âlar.

Ahmak söyler, akıllı ibret alır.

Айтувчи аҳмоқ бўлса, тинглавчи доно

бўлиши керак.

Aytüvçi ahmâk bolsa, tinglavçi dânâ bolişi kerak.

Söyleyici ahmak olursa, dinleyicinin akıllı olması

gerek.

Ўз дўстим деб сир айтма, дўстингнинг

ҳам дўсти бор.

Öz dostim deb sır aytma, dostingning ham dosti bâr.

Oz dostum deyip sır söyleme, dostunun da dostu var.

Ишанмагин дўстинга, сомон тиқар

пўстинга.

İşanmagin dostinga, sâmân tıkar postinga.

inanma dostuna, saman doldurur postuna.

190

SANAT ALEMİNDE

мусика

саҳна

томоша

томошабин

томоша зали

рассом

мўйкалам

бўёк

расм

кўргазма

ҳайкал

ҳайкалтарош

ашула

қўшиқ

масқарабаз

дор дорбоз

кўғирчоқ: müsika : müzik

: sahna: sahne

: tâmâşa: oyun, sahne eseri

: tâmâşabin: seyirci

: tâmâşa zali: oyun salonu

: rassâm: ressam

: moykalam: fırça

: boyâk: boya

: rasm: resim

: körgazma: sergi

: haykal: heykel

: haykaltarâş: heykeltıraş

: aşula: şarkı

: koşık: türkü

: masharabaz: palyaço

: dâr: arasına ip gerilmiş direkler

: dârbâz: cambaz

: koğırçâk: kukla

МУЛТФИЛБМ

Залда чироқ ўчади. Экранда гўзал ве ажоиб қаҳрамонлар пайдо бўлади. Бу қаҳ-

рамонлар болаларга таниш. Улар орасида

томда яшавчи Карлсон, қўрқмас Қизил

Шапкача, доно Насриддин Афанди, тимсоҳ

Гена, кўпол Айиқ, айёр Тулки, епчил Қуён

ва машҳур Бўрилар, айниқса, жуда севим-

191

ли. Экрандаги расм ва қўғирчоқлар худди

одамлардай гапирадилар, йиғлайдилар,

куладилар. Лекин бу ҳеч кимни ажа^лан-

тир-майди. Чунки биз мултфилмда камма

нарса бўлиши мумкинлигига ўрганиб қал-

ганмиз. Буларнинг қандай яратилишини

кўпчилик билмайди.

Мултфилмлар икки хил йўл билан

яратилади. Айрим мултфилмлар кўғирчоқ-

лар ёрдамида суратга олинади. Расмлар

асосида яратилган мултфилмлар эса кенг

тарқалган. Расмли мултфилмларда рассом

кўп меҳнат қилади. Чунки қаҳрамоннинг

бир қадам ташлаши ёки кўзини юмуб-очиши

учун бир неча ўнлаб расм тайёрлаш керак.

Шундай экан, ўн минутли бир мултфилм

учун қанча расм тайёрлаш кераклигини

тасаввур мумкин. Бунга тахминан бир юз ўн мингта расм зарур бўлади. Бу бир

кишининг қўлидан келадиган иш эмас. Шу- нинг учун мултфилм тайёрлашда рассомлар

группаси иштирок этади. Томошабинлер бу- ни билмайдилар ҳам. Аммо бу мултфилм-

лар болаларга жуда ёқади. Улар телевизор

экранларида мултфилм берилишини арзиқиб

кутадилар.

MULTFÎLM

Zalda çirâk öçadi. Ekranda gözal ve acâib kahramânlar

paydâ boladi. Bu kahramânlar bâlalarga taniş. Ular ârasida

tâmda yaşavçi Karlson, korkmas Kızıl Şapkaça, dânâ Nas-

riddin Afandi, timsâh Gena, köpâl Ayık., ayyâr Tülki,

192

yepçil Kuyân va maşhur Börilar, aynıksa, cüda sevimli.

Ekrandagi rasm va koğırçâklar huddi âdamlarday gapiradi-

lar, yığlaydilar, küladilar. Lekin bu heç kimni acablantir-

maydi. Çünki biz multfılmda hamma narsa bolişi mümkin-

ligiga örganib kalganmiz. Bularning kanday yaratılişini

köpçilik bilmaydi.

Multfilmlar ikki hıl yol bilan yaratıladi. Ayrım multfılm-

lar koğırçâklar yârdamida suratga âhnadi. Rasmlar asâsida

yaratılgan multfilmlar esa keng tarkalgan. Rasmli multfılm-

larda rassâm köp mehnat kıladi. Çünki kahramânning bir kadam taşlaşi yâki közini yumub-âçışi uçun bir neça onlab

rasm tayyârlaş kerak. Şunday ekan, on minutli bir multfılm

uçun kança rasm tayyârlaş kerakligini tasavvur mümkin.

Bunga tahminan bir yüz on mingta rasm zarur boladi. Bu bir kişining kolidan keladigan iş emas. Şuning uçun mult-

fılm tayyârlaşda rassâmlar gruppasi iştirâk etadi. Tâmâşa-

binler buni bilmaydilar ham. Ammâ bu multfilmlar bâlalar-

ga cüda yâkadi. Ular televizor ekranlarida multfilm berili-

şini arzıkıb kütadilar.

köpâl: kaba

taşlamâk : atmak

onlab: onlarca

FİİLLER:çirâk : lamba, ışık öçmâk : sönmek

kança: ne kadarmultfilm : çizgifilim

televizor : televizyon

mingta: bin tane

чалмоқ

тингламоқ

томоша қилмок

ашула айтмоқ

яратмоқ

суратга олмоқ

тасаввур килмок

иштирок этмоқ: çalmak : çalmak

: tinglamâk: dinlemek

: tâmâşa kılmâk : seyretmek

: aşula aytmâk : şarkı söylemek

: yaratmak : yapmak, icad etmek

: suratga âlmâk : fotğraf çekmek

: tasavvur kılmâk: tasavvur et, : iştirâk etmâk: katılmak

193

ижро этмок

чапак чалмоқ

расм солмоқ

арзиқмоқ

тарқалмоқ: icra etmâk : icra etmek

: çapak çalmâk : alkışlamak

: rasm sâlmâk : resim çizmek

: arzıkmâk : çok istemek

: tarkalmâk: yayılmak

ДИАЛОГЛАР:

Салима, якшанба куни нима қиласан?

Якшанба куни уйда бўламан. Нима эди?

"Шарк” кинотеатрида яхши филм бор экан. Бирга бормаймизми?

Билетимиз йўқ-ку

Билет бор. Отам кеча икки дона билет

олиб келган экан. Борасанми?

Ундай бўлса, албатта бораман.

Адабиёт музейида бўлганмисиз?

Ҳа, бўлганман.

Музей олдида кимнинг ҳайкали бор?

Алишер Навоийнинг ҳайкали бор.

Яна бошқа ҳайкал ҳам борми?

Йўқ, бошқа ҳайкал йўқ. Аммо М.Горкий,

А.С.Пушкин, Фурқат, Муқимий, Нодира ва бошқаларнинг бюстлари бор.

Машҳур ўзбек рассомларидан кимларни

биласиз?

Мен атоқли ўзбек рассоми Ўрал Тансиқ-

боевни биламан.

Унинг қайси расмларини томоша қилган-

сиз?

194

Менга унинг "Тоғда" деб аталган расми

жуда ёқади.

DlALOGLAR:

Salima, yakşanba küni nima kılasan?

Yakşanba küni üyda bolaman. Nima edi?

"Şark" kinoteatrida yahşi film bâr ekan. Birga

bârmaymizmi?

Biletimiz yok-kü

Bilet bâr. Atam keça ikki dâna bilet âlib kel- gan ekan. Bârasanmi?

Unday bolsa, albatta bâraman.

Adabiyât müzeyida bolganmisiz?

Ha, bolganman.

Müzey âldida kimning haykali bâr?

Alişer Navâiyning haykali bâr.

Yana bâşka haykal ham bârmi?

Yok, başka haykal yok. Ammâ M. Gorkiy, A.S.Puş-

kin, Furkat, Mukımiy, Nâdira va bâşkalarning byüstlari

bâr.

Maşhur Özbek rassâmlaridan kimlarni bilasiz?

Men atâkli Özbek rassâmi Oral Tansıkbâyevni bilaman.

Uning kay s i rasmlarini tâmâşa kılgansiz?

Menga uning "Tâğda" deb atalgan rasmi cüda yâkadi.

J

kino : sinema şunday : öyle atâkli: meşhur

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Мактабларингизда бадиий ҳаваскорлик

тўгараги борми?

Ҳа, бор.

195

Maktablaringizda badiiy havaskârlik tögaragi bârmi?

Ha, bâr.

Okullarınızda güzel sanatlar amatörlük kolu var mı ?

Evet, var.

Телевизорда бериладиган қайси кўрсатув-

ларни кўрасан?

Мен уЎзбек тилини ўрганамиз", "Ҳайвонот

оламида” каби кўрсатувларни томоша

қиламан.

Televizorda beriladigan Jçaysi körsatüvlami körasan?

Men "Özbek tilini örganamiz", "Hayvânât âlamida" kabi körsatüvlami tâmâşa kılaman.

Televizyonda verilen hangi gösterimleri (programları)

görüyorsun?

Ben, "Özbek Dilini Öğreniyoruz", "Hayvanlar Alemin­

de" gibi gösterimleri (programları) seyrediyorum.

Бугун қўғирчоқ театрида қандай

спектакль кўрсатилади?

Бугун "Бўғирсоқ" спектакли кўрсатилади.

Bugün koğırçâk teatrida kanday spektakl körsatiladi?

Bugün "Boğırsâk" spektakli körsatiladi.

Bugün kukla tiyatrosunda hangi oyun gösteriliyor?

Bugün "Boğırsâk" oyunu gösteriliyor.

ДОРБОЗЛИК

Дорбозлик, санъатин энг қадимий тур-

ларидан бири. Бу санъат тахминан 2500

йил илгари Шарқда пайдо бўлган. Кейинча-

лик у бутун дунёга тарқалган. Дор дастлаб

унчалик баланд бўлмаган. Унинг устида

кўрсатиладиган томошалар ҳам содда бўл-

ган. Вақт ўтиши билан дор баландроқ кури-

196

ла бошлаган. То-мошалар ҳам мураккабла-

шиб борган. 1859 (бир минг саккиз юз эллик тўқизинчи) йилда машҳур франтсуз

дорбози К. Е. Блонден Ниагара шаршараси

устида дор куриб томоша кўрсатган.

Ўзбекистонда ҳам дорбозлик узоқ та- рихга эга. Ўзбек дорбозлари дорнинг ба- ландлигини 40-50 метрга етказишган. Бун-

дай дорларда югуриш, сакраш, кўзни боғлаб

юриш каби томошалар кўрса-тилган.

Ўзбекистонда катта байрамларда дорбоз-

лик томошалари ҳам кўрсатилади. Кўпинча

дор ўйинлари давомида масхарабозлар,

рақкослар, полвонлар, музикачилар ҳам иш- тирок этадилар.

Ҳозирги кунда дорбозлик тсирк санъати-

нинг алоҳида туридир.

DÂRBÂZLİK

Dârbâzlik, san'atin eng kadimiy türlaridan biri. Bu san'at tahminan 2500 yıl ilgari Şarkda paydâ bolgan.

Keyinçalik u bütün dünyâga tarkalgan. Dâr dastlab unçalik

baland bolmagan. Uning üstida körsatiladigan tâmâşalar

ham sâdda bolgan. Vakt ötişi bilan dâr balandrâk Içurıla

bâşlagan. Tâmâşalar ham mürakkablaşib bârgan. 1859 (bir ming sakkiz yüz ellik tokızınçi) yılda maşhur frantsuz

dârbâzi K. E. Blonden Niagara şarşarasi üstida dâr kunb

tâmâşa körsatgan.

Ozbekistânda ham dârbâzlik uzak tarihga ega. Özbek

dârbâzlari dârning balandligini 40-50 metrga yetkazişgan.

Bunday dârlarda yügüriş, sakraş, közni bâğlab yüriş kabi tâmâşalar körsatilgan.

197

Özbekistânda katta bayramlarda dârbâzlik tâmâşalari

ham körsatiladi. Köpinça dâr oyınlari davâmida mashara-

bâzlar, rakkâslar, pâlvânlar, müzikaçilar ham iştirâk eta- dilar.

Hâzirgi künda dârbâzlik tsirk san’atining alâhida türidir.

şadda: sade tsirk : sirk ega: sahippalvan : pehlivan

dastlab : en evvel

alahida: hususikeyinçalik : sonraları

unçalik: çok fazla

kadimiy : eskiye ait

ATASÖZLERİ:

Ўйин билмаган жой тор деб баҳона

қилар.

Oyın bilmagan cây târ deb bahâna kılar.

Oyun bilmeyen yer dar deyib bahane eder.

Хунарсизнинг қўли бағлиқ.

Hünarsizning koli bağlık.

Hünersizin eli bağlı.

Дарахт япроғи билан кўркам, одам

меҳнати билан.

Daraht yaprâği bilan körkam, âdâm mehnati bilan.

Ağaç yaprağı ile güzel, insan işi ile.

Кўзбўямачи тулки бўлади, халқ ичида

кулги бўлади.

Közboyamaçi tülki boladi, halk içida külgi boladi.

Gözboyamacı tilki olur, halk içinde gülünç olur.

Йиқилган курашга тўймас.

Yıkılgan küraşga toymas.

Yıkılan güreşe doymaz.

198

Ўйламай қилинган иш, бошга келтирар

ташвиш.

Oylamay kılıngan iş, bâşga keltirar taşviş.

Düşünmeden yapılan iş, başa getirir teşviş (sıkıntı).

Асилсанг баланд дорга осил!

Asılsang baland dârga âsıl!

Asılırsan yüksek darağacına asıl!

Тиришганнинг тўқмоғи тошга чега

қоқар.

Tirişganning tokmâğı tâşga çega kâkar.

Çalışanın tokmağı taşa çivi çakar.

J

Донога иш шону шуҳрат, нодонга иш ғому кулфат.

Dânâga iş şânü şührat, nâdânga iş ğâmü külfat.

Akıllıya iş şan ve şöhret, akılsıza iş gam ve külfet.

199

SIFAT

қора

оқ сарик

қизил

кўк яшил

жигарранг

пушти

сапсар

кул ранг

катта

кичик

баланд

паст

узун

калта

новча

пакана

кенг

тор йўғон

ингичка

семиз

ориқ

чуқур

саёзkâra : kara, siyah

âk: ak, beyaz

sarık: san kızıl: kızıl, kırmızı

kök: gök, mavi

yaşil: yeşil

cigarrang: ciğer rengi

püşti: pembe

sapsar: açık menekşe rengi

kül rang : kül rengi

katta: büyük

kiçik: küçük

baland : yüksek

past: alçak

uzun: uzun kalta: kısa nâvça: uzun boylu

pakana: kısa boylu

keng: geniş

târ: dar yoğân: kalın

ingiçka: ince semiz: semiz, şişman

ârık: arık, zayıf

çukur: derin

sayâz : derin olmayan,sığ

200

рғир

енгил

иссиқ

совуқ

куруқ

ҳўл тоза

ифлос

эски

янги

ўткир

ўтмас

тўғри

эгри

қиммат

арзон

ёш

қари

чиройли

хунук

ширин

аччиқ

нордон

шўр

ботир

КЎРКОҚ

соғ касал

узоқ

яқин

думалоқ: âğır : ağır

: yengil: hafif

: ıssık,: sıcak

: sâvuk: soğuk

: kuruk: kuru

: höl: ıslak

: tâza: temiz

: iflâs: kirli

: eski: eski

: yangi:yeni

: ötkir: keskin

: ötmas: kesmez

: toğri: doğru

: eğri: eğri

: kımmat: kıymetli, pahalı

: arzân: ucuz

: yâş: genç

: kari: yaşlı

: çirâyli: güzel

: hunük: çirkin

: şirin: tatlı

: aççık ■ acı

: nârdân: ekşi

: şor: tuzlu

: bâtır: cesur

: korkâk: korkak

: sâğ : sağ, sağlam

: kasal: hasta

: uzak: uzak

: yakın: yakın

: dümalâk: yuvarlak

201

ЧИРОЙЛИ ТУЛКИ

Изомиддин овга жуда ишкибоз эди.

Касалдан тургандан кейин, ўртоқлари уни тулки овига таклиф килишди. Қиш куни,

ҳаво жуда совук.

Овда кичкина байроқчалар ишлатишди.

Тулкининг ини бўлган ўрмон атрофига

қизил байрақчалар тикиб қўйишди. Кейин

овчилар ҳар қайсилари маълум жойга

бориб туришди. Изомиддин ҳам катта бир

дарахтнинг олдига турди.

Узоктан итнинг ҳурган товуши

эшитилди...

Ўрмон ниҳоятда чиройли...

Тўсатдан кичкина бир арчанинг

орқасида тулки кўринди. Тулки атрофига

каради... Унинг юнги узун, ранги тўқ-сариқ

эди. Тулки думини қимирлатганда, унинг

юнглари қуёш нурида товланар эди.

Изомиддин карағай орқасида тургани

учун, тулки уни кўрмади.

Тулки тўсатдан бир сакради, сўнг

тўхтади. У думини қимирлатиб, думалоқ,

қоп-қора кўзларини атрофига тикар ва одам ҳидини сезиб, безовталанарди.

Шу пайт Изомиддиндан бир оз нарига

кадалган байрокча шабадада ҳилпиради.

Тулки ҳуркиб орқага кайтди.

Кекса овчи Изомиддин томонга югуриб

келди... Изомиддин милтиғинин оғзини

пастга қаратиб турар эди.

202

Нега отмадингиз? Тулки йонингизда

турган эди-ку, Изомиддин!

Изомиддин кулиб: "Отгим келмади, жуда

чиройли экан." деди.

ÇÎRÂYLÎ TÜLKÎ

îzâmiddin âvga cüda ışkıbâz edi. Kasaldan turgandan

keyin, ortâklari uni tülki âviga taklif kılışdi. Kış küni, havâ

cüda sâvuk.

Âvda kiçkina bayrâkçalar işlatişdi. Tülkining ini bolgan

ormân atrâfıga kızıl bayrakçalar tikib koyişdi. Keyin âvçilar

har kaysilari ma'lum câyga bârib turişdi. îzâmiddin ham katta bir darahtning âldiga turdi.

Uzâktan itning hürgan tâvuşi eşitildi...

Ormân nihâyatda çirâyli...

Tösatdan kiçkina bir arçaning ârkasida tülki körindi.

Tülki atrâfıga karadi... Uning yüngi uzun, rangi tok-sarık

edi. Tülki dümini kımırlatganda, uning yünglari kuyâş nu- rida tâvlanar edi.

îzâmiddin karağay ârkasida turgani uçun, tülki uni kör- madi.

Tülki tösatdan bir sakradi, song tohtadi. U dümini kı- mırlatıb, dümalâk, kâp-kâra közlarini atrâfıga tikar va âdâm

hidini sezib, bezâvtalanardi.

Şu payt îzâmiddindan bir âz nariga kadalgan bayrâkça

şabadada hilpiradi. Tülki hürkib ârkaga kaytdi.

Keksa âvçi îzâmiddin tâmânga yügürib keldi... îzâmid­

din mıltığınin âğzini pastga karatib turar edi.

Nega âtmadingiz? Tülki yâningizda turgan edi-kü, îzâ­

middin !

îzâmiddin külib:

Âtgim kelmadi, cüda çirâyli ekan, dedi.

tâvuş : ses tösatdan : aniden tok-sarık : koyu sarı

203

yüng : yün mil tık : silah

past: aşağı

nega : niyeışkıbâz : hevesli

nariga: uzağa

arça: köknar

âtgim : atacağımortak : arkadaş

şabada: hafif rüzgâr

karağay: çam ağacı

kadalmâk: batırılmak

FİİLLER:

қораймоқ

оқармоқ

сарғаймок

кизармоқ: kâraymâk: kararmak

: âkarmâk: ağarmak

: sârğaymâk: sararmak

: jçızarmâk: kızarmak

касалдан турмоқ : kasaldan turmâk : iyileşmek

товланмоқ

безовталанмок: tavlanmak : parlamak

: bezavtalanmâk : rahatsız olmak

отмоқ : âtmâk: atmak

ҳуркмоқ

ҳилпирмоқ: hürkmâk : ürkmek

: hilpirmâjç: rüzgârda sallanmak

ДИАЛОГЛАР:

Санобар, қовун уруғининг ранги қандай?

Қовун уруғи сариқ рангда бўлади.

Тарвуз уруғи-чи?

Тарвуз уруғи оқ, қизил ёки қора бўлади.

Синфингизда кимнинг хати чиройли?

Синфимизда Мавжуда чиройли ёзади.

Ўзинг-чи, сенинг хатинг хунукми?

Йўк, мен ҳам чиройли ёзаман.

Ок, айиқ қаерда яшайди?

Оқ айиқ совуқ жойларда, Шимолда

яшайди.

204

Фил-чи?

Фил иссиқ жойларда яшайди.

Расм чизиш учун юмшок қалам яхшими

ёки қаттиқ қалам яхшими?

Расм чизиш учун юмшоқ қалам яхши.

Қаттиқ қалам билан нима чизилади?

Қаттиқ қалам билан турли чизмалар

чизилади.

DÎALOGLAR:

Sanâhar, kavun üruğining rangi kanday?

Kavun üruği sarık rangda boladi.

Tarvuz üruğı-çi?

Tarvuz üruği âk, kızıl yâki kâra boladi.

Sınfingizda kimning ha ti çirâyli?

Şınfİmizda Mavcuda çirâyli yâzadi.

Özing-çi, sening hating hunükmi?

Yok, men ham çirâyli yâzaman.

Âk, ayık kayerda yaşaydi?

Âk ayık sâvuk câylarda, Şimâlda yaşaydi.

Fil-çi?

Fil ıssık câylarda yaşaydi.

Rasm çiziş uçun yumşâk kalam yahşimi yâki

kattık kalanı yahşimi?

Rasm çiziş uçun yumşâk kalam yahşi.

Kattık kalam bilan nima çiziladi?

Kattık kalam bilan türli çizmalar çiziladi.

üruğ : çekirdek kattık : katı, sert yumşâk '• yumuşak

205

ÇOK KULLANILAN İFADELER:

Лимоннинг ранги қандай?

Лимоннинг ранги сариқ.

Limonning rangi kanday?

Limonning rangi sarık.

Limonun rengi nasıl?

Limonun rengi sarı.

Анор қандай рангда?

Анор кизил рангда.

Anâr kanday rangda?

Anar kızıl rangda.

Nar nasıl renkte?

Nar kırmızı renkte.

Мактабингизнинг биноси баландми?

Йўқ, мактабимизнинг биноси унчалик

баланд эмас.

Maktabingizning binâsi balandmi?

Yok, maktabimizning binâsi unçalik baland emas.

Mektebinizin binası yüksek mi?

Yok, mektebimizin binası okadar yüksek değil.

Эрталаб иссиқ сувда ювинасизми?

Йўк, мен совуқ сувда юнишни яхши

кўраман.

Ertalab ıssık suvda yuvinasizmi?

Yok, men sâvuk suvda yunişni yahşi köraman.

Sabahleyin sıcak suda yıkanıyormusunuz?

Yok, ben soğuk suda yıkanmayı iyi görüyorum.

Тош оғирми, ғишт оғирми?

206

Гиштдан тош оғир.

Ғиштга қараганда тош оғир.

Ғиштдан кўра тош оғир.

Taş âğırmi, ğışt âğırmi?

Gıştdan tâş âğır.

Gıştga karaganda tâş âğır,

Gıştdan köra tâş âğır.

Taş mı ağır, tuğla mı ağır?

Tuğladan taş ağır.

Tuğlaya bakarak taş ağır.

Tuğlaya göre taş ağır.

ҚИЗИЛ ШАПКАЧА

Бор экан, йўқ экан, бир қишлоқда жаж-

жигина бир қизча бор экан. У дунёда тен-

ги йўк, жуда ёк имтой экан. Бувиси унга

туғилган кунида битта қизил шапкача совга

қилибди. Қизча қаёққа борса, шу чиройли,

янги қизил шапкачасини кийиб борар экан.

Қўшнилар уни кўрганда: Ана Қизил Шап-

кача келяпти!" дер эканлар.

Бир кун онаси сомса пишириб, қизга:

Аппок қизим, Қизил Шапкача, мана бу сомса билан кувачадаги ёғни бувингга олиб

бориб бергин, соғлигини билиб келгин!" деб-

ди.

Қизил Шапкача кийиниб, бувисини кўрга-

ни нариги қишлоққа кетибди.

У ўрмонга кетаётса, олдидан оч бўри

чикиб қолибди.

Қизил Шапкача, каёққа кетяпсан?"

дебди бўри.

207

Бувими кўргани кетяпман..."

Бувининг уйи узоқдами?" деб сўрабди

бўри.

Ха, узокда." деб жавоб берибди Қизил

Шапкача. Хув анави тегирмон орқасидаги

қишлоқда, энг чеккадаги уйи кўряпсанми?

Ўша."

Яхши," дебди бўри, "мен ҳам бувингни

кўруб келаман. Мен манави йўлдан бора-

ман, сен бўлсанг, анави йўлдан бор. Кўра-

миз: ким олдин бораркан."

Шундай деб, бўри энг якин йўлдан чопиб

кетибди. Қизил Шапкача бўлса энг узок

йўлдан юриб кетибди. У йўлма-йўл тўхтаб,

гуллар терибди, гулдаста ясабди.

Қизил Шапкача ҳали тегирмон олдига

ҳам етмаган экан. Бўри кампирнинг уйига

етиб келиб, эшикни тақиллатибди:

—Тақ-тақ!

Ким?” деб сўрабди кампир.

Мен неварангиз Қизил Шапкачаман"

деб жавоб берибди бўри овозини ингичка

килиб...

Кампир бу вақт тўшакда касал бўлиб ёт- ган экан. У чиндан ҳам Қизил Шапкача ке- либди деб ўйлаб:

Жонгинам, ипни торт, эшик очилади!"

дебди. Бўри ипни тортибди, эшик очилибди.

Бўри чопиб бориб кампирни ямлаб ютиб

юборибди. Кейин эшикни ёпиб, кампирнинг

ўрнига ётиб олиб, Қизил Шапкачани кута

208

бошлабди. Тезда Қизил Шапкача келиб э- шикни тақиллатибди:

—Тақ-тақ!

Қизил Шапкача уйга кириб карават ёни-

га келибди-да:

Вай, бувижон, қўлларингиз мунча у- зун?" деб сўрабди.

Сени маҳкам қучоклаш учун, болаги-

нам!" дебди бўри.

Бувижон, қулоқларингиз мунча катта?"

дебди Қизил Шапкача.

Гапларингни яхшироқ эшитиш учун,

жонгинам" дебди бўри.

Бувижон, кўзларингиз мунча катта?"

Сени яхширок кўриш учун жон бо- лам."

Бувижон, тишларингиз мунча катта?"

Сени тезроқ еб кўйиш учун, жонги-

нам!" деб оч бўри Қизил Шапкачага ташла-

нибди-да, уни бошмоғи ва қизил шапкаси

билан бирга ютиб юборибди...

Шу вақт унинг бахтига, уй ёнидан ўтин-

чилар ўтиб бораётган экан. Елкаларида

болталари ҳам бор экан. Улар бўрининг

овозини эшитиб, уйга чопиб кирибдилар ва бўрини ўлдирибдилар. Кейин унинг қорнини

ёрсалар, ичидан Қизил Шапкача билан бу- виси чикибди, икковлари ҳам соғ-саломат

экан.

209

KIZIL ŞAPKAÇA

Bâr ekan, yok ekan, bir kışlâkda caccigina bir kızça bâr ekan. U dünyâda tengi yok, cüda yâkımtây ekan. Buvisi

unga tuğılgan künida bitta kızıl şapkaça sâvga kılıbdi. Kızça

kayâkka bârsa, şu çirâyli, yangi kızıl şapkaçasini kiyib bâ- rar ekan. Koşnilar uni körganda: "-Ana Kızıl Şapkaça kel- yapti!" der ekanlar.

Bir kün ânasi sâmsa pişirib, kızga: "-Âppâk kızım, Kı­

zıl Şapkaça, mana bu sâmsa bilan küvaçadagi yâğni bu- vingga âhb bârıb bergin, sâğligini bilib kelgin!" debdi.

Kızıl Şapkaça kiyinib, buvisini körgani narigi kışlâkka

ketibdi.

U ormânga ketayâtsa, âldidan âç böri çıkıb kâlıbdi.

"-Kızıl Şapkaça, kayâkka ketyapsan?" debdi böri.

"-Buvimi körgani ketyapman..."

"-Buvining üyi uzâkdami?" deb sorabdi böri.

"-Ha, uzâkda." deb cavâb beribdi Kızıl Şapkaça. "Huv

anavi tegirmân ârkasidagi kışlâkda, eng çekkadagi üyi kör- yapsanmi? Oşa."

"-Yahşi," debdi böri, "men ham buvingni körüb kela-

man. Men manavi yoldan bâraman, sen bolsang, anavi yol­

dan bâr. Köramiz: kim âldin bârarkan."

Şunday deb, böri eng yakın yoldan çâpib ketibdi. Kızıl

Şapkaça bolsa eng uzâk yoldan yürib ketibdi. U yolma-yol

tohtab, güllar teribdi, güldasta yasabdi.

Kızıl Şapkaça hali tegirmân âldiga ham yetmagan ekan.

Böri kampirning üyiga yetib kelib, eşikni takıllatibdi:

-Tak-tak!