08. XVII. ASIR’DA İSTANBUL-MEKKE ARASINDAKİ HAC YOLU

Doç. Dr. M. Esad COŞAN

Bu günlerde birçok müslüman, muhtelif diyarlardan kalkıp otobüs veya otomobillerle hacca gitmekte... Gidenler yolların ne kadar güzel ve emniyetli olduğunu müşahede etmişlerdir. Dikkatli ve ihtiyatlı davranmak şartıyla asla su, yakıt ve gıda sıkıntısı çekilmez; yol, can ve mal emniyeti tamdır; maddî durumu veya yol hazırlığının iyiliği nisbetinde herkes için, bir yerde rahatça yatma ve geceleme imkânı mevcuttur. Hattâ, ........ ve güzel malzeme hazırlığı yapmış olmak şartıyla, sâkin bir kara yolculuğunun çok daha hoş ve feyizli olduğu söylenebilir.

Acaba atlarla, kervanlarla yapılan eski hac yolculukları nasıldı?.. Yolcular hangi yolları takib eder, günde ne kadar yol alır, nerelerde konaklar, neler görür, ne gibi zahmetler çeker, neler düşünürlerdi?.. Bu tarz soruları kısmen cevaplandıran, enteresan

bir risaleye tesadüf ettik. Aşağıda hakkında bilgi verecek ve muhteviyatını aynen nakledeceğiz. Böylece karadan hac yolculuğu yapmış okuyucularımız hâtıralarını tazelemiş ve eski ile yeninin bir mukayesesini yapmış olacaklar. Gördüğü sıkıntılardan yakınan ve halinden şikâyetçi olanlar da kendilerinin, üzerlerinde bulunan nimetleri iyi takdir edemediklerini, sabırsız ve tahammülsüz olduklarını anlayıp ibret alarak durumlarına şükür edecekler, inşâallah.

Bulduğumuz kitapçık Münih (München), Bayerische Staatsbibtiothek, cod. turc. 18 numarada kayıtlı olup, Levâzımât-ı Hac adını taşıyor; 14 satırlı, harekesiz nesihle tamamı 20 varaktır. Baş ve sondaki metin harici sayfalarda “Hasanağazâde Molla Ali’nin denginde l çakşır, l uzun entari, l gömlek; Süleyman Ağa’nın dengi derûnunda l çakşır, l uzun entari..., tahtırevan bükkâmına yevmiye 45; çadırcıya bahş l altın, bir çift mahfe-i mükeffa 330...”

gibi yazılar var. Bunlar meçhul müellifin dönüşte aldığı hediyeleri kimlerin denklerine taksim ettiğini, nerelere ne kadar masraf yaptığını gösteriyor.

Demek ki, eserin içinde yazılanlar teorik değil; hâtıra üslûbunda kaleme alınmamış olmasına rağmen, gerçek bir yolculuğun müşahedeleri. Bu bakımdan okuyan, sade ve basit mâlûmatı ilgiyle takib ediyor, yolculuğu bizzat yapıyormuş gibi heyecanlanıp duygulanıyor.

Eserin son sayfasında kısa bir ferağ tarihi var: sadece fî 20 zl. sene 34 denmiş. Bu 34 senesi herhalde 1034 hicrî yılı olmalıdır; zaten eserin üslûbu ve içinde bahsi geçen şahıslar da bunun böyle olması gerektiğini gösteriyor. Zl. yâni zel ve elif harfleri de, Arabî aylardan Zilhicce’ye delâlet eder. O halde, eserin yazılış tarihi 20 Zilhicce 1034, yani: milâdî 1624 yılıdır.

LEVÂZIMÂT-I HAC

Kartal

4 saat. Bir hoşça mahaldir. Derya kenarında vâki olmuştur, Muazzam hanları ve hamamları ve camileri ve bağ ve bahçeleri vardır. Lâkin havası gayet ağırdır, arslan suyu (!) çoktur.

Gibze (Gebze)

5 saat. Bir büyük kasabadır. Bir mâmur cami-i şerifi vardır; içinde Hazret-i Osman hattıyla bir Kelâm-ı Kadîm vardır. Muazzam hanları ve hamamı vardır.

Kız Derbendi

6 saat. Dere içinde vâki olmuştur. Bir hanı vardır. Sâfi keferedir.

İznik

6 saat. Bir büyük şehirdir, içinde muazzam camileri ve hamamları ve hanları ve muazzam kalesi vardır. Lâkin sarpdır. Ve havası ağırdır. Ve bir kenarında bir muazzam gölü vardır. Ve içinde Eşrefoğlu medfundur. Ve bağ ve bahçeleri çoktur.

Nefke (?)

6 saat.

Vezirhanı

6 saat. Bir kasabadır. Camileri ve hanları ve hamamları ve bağ- bahçeleri mâmurdur.

Söğüt

12 saat. Bir kasabadır. Camileri ve hanları ve hamamları ve bağ ve bahçaları mâmurdur. Kasaba kurbunda bir türbe vardır, içinde

Osmancuğun pederi Ertuğrul medfundur.

Menzil-i Eskişehir

9 saat. Oturak kasaba. Eskişehir bir hoşça mahaldir. Yağmur eksik olmaz. Ve ahali ekseri lüle yaparlar. Akarsuyu ve pak ılıca hamamı vardır. Çoban Mustafa anda bir cami bina eylemiştir. Ve Âl-i Osman’ın cedd-i âlileri şeyh Edebali anda medfundur. Ziyaret oluncak makamdır.

Menzil-i Seyyid Gàzi

9 saat. Seyyid Gazi ile taş uran kız bir türbe içinde yatırlar. Mihal oğulları taşra bir türbedir. Ve çoban er dahi kapı yanında bir türbedir. Ve sultan Aliyüddin’in (Alâaddin Keykubat) validesi yukarıda zîr-i zeminde bir türbedir. Cümle ziyaret oluna.

Menzil-i Hasan Paşa

12 saat. Hasan Paşa (!) bir harabe yerdir. Ve suyu azdır. Bir şey bulunmaz. Heman bir hanı var haraptır. Ve bir cami-i şerifi vardır. Ahalisi kilim işlerler.

Bayad

6 saat.

Bolvadin

6 saat. Bolvadin kasabası bir dağ kurbunda vâki olmuştur. Yolu gayet mahûftur (korkunç), in önü tâbir olunan mahalden geçilir. Ve yol üzerinde Bayat nâmında bir karye vardır, iktiza ettikçe konak ederler; ahalisi kilim işlerler.

Menzil-i İshaklı (Şimdiki Sultandağı)

6 saat. Konak etmedi. İshaklı; küçük kasabadır, lâkin bahçaları çoktur. Ve akar suları firâvândır. Meyvası ve bağ ve bostanı mubahtır. Ve ağaçlıktır. Âb u havası dahi güzeldir. Sultan Aliyüddin (!) anda bir han bina eylemiştir, ve esnayı tarikta bir cisr- i azîm (büyük köprü) vardır, Bolvadin köprüsü tâbir olunur. 540 adem adımıdır. Dahi Ahmed-i Zenci medfundur.

Menzil-i Akşehir

9 saat. Bir güzel kasabadır. Hanları mükelleftir. Çarşısı ve cami-i şerifi vardur. Ve latîf kaymak olur ve merhum Hâce Nasreddin kasaba kurbunda medfundur, ziyaret oluna.

Menzil-i Ilgın

9 saat. Ilgın dahi bir güzel kasabadur. Çarşusı ve hanları mükellefdir ve anda Mustafa Paşa’nın bir camii şerifi vardır ve

suları firavandur. Taşrada bir güzel ılıca vardur, lâkin yaz günlerde havası ağırcadır.

Menzil-i Lâdik

10 saat. Karye-i Lâdik bir kebir karyedir. Akar suları vardur ve âb havası lâtif ve sâibandur. Medhleri çokdur, süd ve yoğurt ve rügan-ı sâde mubahdur. Ahalisi seccade işlerler.

Menzil-i Konya

12 saat. Oturak şehir Konya, bir muazzam şehirdir. Ve büyük kal’asu vardur. Hanları ve hamamları ve camileri çokdur ve mîyvesi gàyet mubahdur. Hazret-i Mevlânâ KS aziz medfundur, âsitânesi andadur. Her cuma anda azîm cem’iyyet olur. Şems-i Tebrizî, Sadreddîn-i Konevî dahi anda medfundur. Ziyarette gaflet olunmaya.

Menzil-i İsmîl

9 saat. İsmîl karyesi bir büyük karyedur. Her şey anda bulunur. Ahalisi hüccacı karşulayub hànelerine indürürler. Lâkin suları cümle kuyu suyıdur ve yaz günlerde hevâsı gayet ağır olur ve kış günlerde hatab bulunmaz.

Menzil-i Karabınar

13 saat. Karabınar bir kebîr karyedur. Merhum Sultan Selîm’un bir muazzam iki minareli bir camii şerifi vardur. Ve imaratı ve hanları vardur, hamamı dahi vardur. Mukaddema Sultan Aliyyu’d- din’un (!) tahtı anda imiş. Ba’dehû Molla Hünkâr geldikte, Konya bina olunup taht oldı.

Menzil-i Erekli

9 saat. Nısf-ı Sam kasaba Ereğli bir muazzam kasabadur ve gàyet hubdur. Akar sular firavandur ve âb havası lâtif yirdür, her şey bulunur.

Menzil-i Ulukışla

6 saat. Ulukışla bir köydür, Öküz Mehmed Paşa’nın binası bir muazzam han vardur; lâkin suyı kalîl, yolları sarbdur.

Menzil-i Çifte Han

7 saat. Çiftehan bir dağ içi yirdür. İki h andur, bir şey yokdur, lâkin suları çokdur, öninden bir böyük çay akar. Karye yakın olmağla her şey getürüb satarlar.

Menzil-i Ramazanoğlu Yaylası

9 saat. Bir böyük yayladur. Ve suları vâfirdür. Ve Şeker Bunarı

dahi bu yoldadır. Ve gayet lâtif ve havadar mahaldür. Hatta Adana ahalisi yaz günlerinde bunda yazlarlar.

Menzil-i Adana

12 saat. Adana bir kebîr karyedür. Her şey bulunur, önünde bir azim su akar, dolablarla şehre su çıkarurlar ve su içinde değirmenleri vardur ve azîm köprüsü vardur, iki ucında kapusı vardur, bâc alırlar. Lâkin havası gàyet ağır olmağla, içinde sıtma eksük değüldür ve ahalisi yaz günlerinde Ramazanoğlu yaylasına giderler.

Menzil-i Çakıt Hanı

9 saat. Çakıt Hanı bir ıssuz yirdür. Bir han ve bir camidür ve öninde bir azîm çay cereyan ider, etrafında olan köylerden her şey getürüb satarlar.

Menzil-i Kurtkulağı

11 Saat. Kurtkulağı bir küçük palangadur. İçinde cami var, ahalisi vardur. Ve birkaç ufak timur dopları (demir topları) var; yaz günlerde haccac taşra konarlar. Havası sakildur.

Menzil-i Payas

9 saat. Bir böyük kasabadur. Derya kenarında vâki olmuşdur. Sehîldur, lâkin havası gayet sakildur. Bağ ve bağca çokdur ve miyvesi ve turunç ve limon mübtezeldür. Suyı vardur, lâkin alçakdur ve merhum İbrâhim Han’un azim hanlaru ve cami ve hamamu vardır.

Menzil-i Belen

9 saat. Bir nâzik kasabadur. Akar suları gayet çokdur ve âb

havası lâtifdir. Merhum Süleyman Hazretleri’nin bir muazzam hanu vardur ve bir camii ve hamamı vardur, mahuf yirdir. Bu Belen’le Payas mabeyninde, derya kenarında İskenderun dedikleri iskele vardur.

Menzil-i Antakya

9 saat. Oturak Antakya kal’ası gayet muazzam kal’adur. Yidi dağı çevremişdür, lâkin içinde şenliği ancak bir tarafa düşüp, çok yirleri ıssuz ve harabdur. Lâkin bağ ve bağça ve mîve ve bostan ve incir gayet mebzuldür ve Âsi, önünden cereyan ider. Ve bir kebîr cisr vardur. Ve Habib-i Neccâr ve Şem’un Hazretleri anda camii şerifde, zir-ı zeminde medfunlardur, ziyaret oluna...

Menzil-i Şuur

11 saat. Şuur bir nâzik kasabadur. Âsi su önünden akar ve bir

kebîr cisr vardur ve Köprüli merhum bir muazzam camii şerif ve bir Han bina eylemişdür ve bağçaları ve bostanı ve mîvesi, üzümi çokdur.

Menzil-i Maduk

11 saat. Maduk (?) bir kal’adur, bir dağ tepesinde vâkî olmuşdur. Aşağısında bir han bina etmişlerdür, önünden bir nehr-i azîm akar, lâkin bir şey bulunmaz. Ab havasu alçakdur. Rahma ile Maduk arasında bir azîm köprü vardur, Âsi su içinden akar.

Menzil-i Hama

12 saat. Oturak bir azîm kasabadur. Âsi su içinden akar. Muazzam dolablar ile şehre su çıkarırlar. Ve Muhammedi dolab andadur ve bağ ve bağçaları ve mîvesi çokdur. Her şey bulunur. Panbuk ipliği ve ihramluk bez ve meta’ çıkar, lâkin havasu

sakildur.

Menzil-i Hımıs (Hums)

10 saat. Hama ile Hımıs mabeyninde bir karye var, muazzam köydür. Yol üzerinde bir han ve bir cisr var. Gayet mahuf ve muhaldür. Bayezid-i Bistamî KS Hazretleri anda medfundur. Ziyaret oluna.

Ve Hımıs dahi bir muazzam kal’adur. Kal’a içinde evler çokdur ve taşrasında bir azîm nehr akar. Ol nehrin karşı yakasında azîm bir bölük kasabası vardur. Ahalisi dürlü dürlü peşkirler ve (makrama) mahramalar ve sâir şeyler yapub satarlar, her şey bulunur. Bağ ve bağçası ve bostanu çokdur. Enbiya-ı izamdan ve evliya-ı kirâmdan çok kimse medfundur ve Baba Ömer dahi anda medfundur, ziyaret oluna. Ve Hazret-i Osman hattıyla bir Kelâmullah var kal’a içinde, ziyaret oluna.

Menzil-i Kapulu

9 saat. İki kapulu dedikleri yer; palangadur, sahrada vâki olmuşdur. içinde bir han ve bir mescid ve birkaç evler vardur. Asla bir şey bulunmaz. Suyu dahi alçakdır.

Menzil-i Nef

9 saat. Nef bir nâzik karyedur. Bir lâtif cami-i şerifi vardur. Ve bir muazzam hanı vardır, önünden bir azîm nehr akar, Ba’lbek’ten gelür derler. Ve havası lâtifdir.

Menzil-i Kudeyfe (Kadife?)

9 saat. Kudeyfe bir karyedir. Merhum Sinan Paşa’nun bir böyük camii var, hanı ve imâratı var. Abdulkadir-i Gîylanî anda medfundur (!) Ziyaret oluna. Şam’a karîb olmakla her şey bulunır.

Menzil-i Şâm-ı Şerif

Şâm-ı Şerîf, bir muazzam ve bir ma’mur şehrdür ki dünyada misli bulunmaz; âb u havası latîfdür, suları firavan ve bağ u bağçaları bir vechle vasfı kabil değildür ve ale’l-husus kal’ası gayet metîn ü müstahkem vâcibü’s-seyr kal’adur ve Cami-i Emeviye gayet kebîrdür ve muazzam u mübarek mahal olup merkad-i Hazret-i Yahya AS orta bir yer içinde vâki’ olmuşdur. Ve kurbunda bir kuyu vardır, zülâle benzer latîf ve buz gibi su vardur. Ve Hazret- i Osman RA hattıyla bir Kelâm-ı kadîm vardur ve Hazret-i Ali Kerrema’llàhu vecheh Hazretleri’nün mushaf-i şerifleri andadur ve Hazret-i Hud AS, cami-i şerîfde mihrab divarı kurbunda medfundur deyü rivayet olunmuşdur.

Ve Hanefî mihrabı önünde bir mahal vardur, Hazret-i Hızr’ın makamıdur. Ol mahalde hatt-ı Yâkut ile bir cüz-i şerif vardur. Taşrada gayet çok mübarek makamlar vardur. Hazret-i Bilâl-i Habeşi ve Muaviye ve ezvac-ı mutahharından Hazret-i Aişe ve Zeynebe (!) ve Rukayye rıdvanu’llàhi aleyhim ecmaîn, Hazret-i

Muhyiddin-i Arabî ve bunlar emsali cümle ziyaret oluna. Ve hadîs- i şerifle olan beyne’l-Erzet ve’l-Berzeb (?) yetmiş bin enbiyayı izam —salevatu’llahi âlâ nebiyyinâ ve aleyhim ecmaîn— medfun oldukları cibal ve Makàm-ı Erbaîn ve Makàm- ı Seb’a ve Makàm-ı Selâse tabir olunan makamlar cümlesi ziyaret olunup dua oluna.

Menzil-i Kubbetü’l-Hacc

Konmadı, Şam-ı Şerif kenarında olmağla; suları ve bostanları ve suffe şeklinde bir kubbe vardur; ve surra ve sakkâbaşılar ziyafet olunur, bir gece müks ederler.

Menzil-i Sahrâ-i Tarkan

Konmadı. 4 saat. Bu dahi sahrâ-ı azimdür ve suları ve bir mescid ve matbah var. Tarhana çorbası pişürüp varan kimselere taam ederler.

Menzil-i Del Selâmeyn

Konmadı. 8 saat. Bu dahi bir sahra-ı azîmedür, kûçe yolları lâkin gayet taşlıkdur ve yol üzerinde iki cisr vardur, kış ayyamında gayet çamur olur.

Menzil-i Sahra-i Müzeyrib

11 saat. Bir küçük harab kal’adur, âb u havası güzel. Etrafında bağ ve bağçe ve meyve çokdur ve etrafında urban gelür, her şey bulunur.

Menzil-i Sahrâ-i Remne

5 saat. Bir azîm, vâsi sahrâdur ve lâkin asla bir şey bulunmaz. Suyu dahi yokdur.

Menzil-i Sahrâ-i Mefrak

8 saat. Konmadı. Bu dahi sahra azîmedür, asla bir şey bulunmaz, suyu dahi yokdur.

Menzil-i Zerka

5 saat. Bir latîf nehr-i azîmdür. Ve bir harabe kal’a vardur nehrin kenarında yeşil ufak ağaçlar vardur ve kırmızı şükûfeler çokdur, lâkin yolu taşlıkdur ve akabelidur.

Menzil-i Pilata

13 saat. Oturak etmedi. Bir sahrâ-i azim e, berr u yabandur, asla bir şey bulunmaz. Mukaddem bir han var imiş, lâkin harab olmağla haliya eser-i binası vardur. Suyu çokdur. Ayn-ı Zerka’dan getirirler.

Menzil-i Sahr-i Belka

12 saat. Bu dahi sahrâ-i azimedür, berr ü yabandur, çöldür, Osman Paşa bir kal’a, bir birke bina etmışdür.

Menzil-i Kal’a-i Katran

13 saat. Bir gök kal’adur, kurbunda iki birkesi var, suyu yağmur suyudur. Bir şey bulunmaz, ancak urban otluk ve şaar getirirler.

Menzil-i Tabut Kurusı

13 saat. Bir dere içi yerdür, berr ü yaban çöldür. Lâkin Osman Paşa bir kal’a, bir bilke (birke) bina etmişdür. Kuds-i Şerif yakın olmağla, bazı vakt urban zahire şey getirirler.

Menzil-i Vâdî Anzer (Uneyse)

10 saat. Berrü yaban çöldür, şey bulunmaz. Bir kalası var, bir birkesi var yağmur suyu ile dolar. Gayet mahûf ve muhâldür ve ziyade hatarnâkdür.

Menzil-i Kal’a-i Maan

18 saat. Oturak. Maân bir güzel, iki kat kal’adur ve suyu vardur ve havası güzeldür. Halîlu’r-Rahman’a yakın olmağla, her şey bulunur ve meyve gelir. Azim ordu pazar olur.

Menzil-i Akabetü’r-Re’s

18 saat. Bir dere içi, seng yoldur, berr ü yaban çöldür. Osman Paşa bir kal’a, bir birke bina etmişdür. Bu mahalle “Akabe Başı” derler.

Menzil-i Cugayman (?)

13 saat. Bir sahra-i azimedür, berr ü yaban çöldür. Bir kal’ası, bir birkesi vardur. Kerbelâ Çölü derler, iki saatlik yerden sonu görünür, derya gibi mevc eder, amma safi kumdur.

Menzil-i Kal’a-i Eşmeler

12 saat. Berr ü yaban çöldür, asla bir şey bulunmaz, bir küçük kal’adur, önünde iki birkesi var. Suyu kal’ası içinden gelür, ve bazı yerleri açarlar, kum içinden su çıkar, lâkin içilmez, hayvanata dahi kerhen içirürler.

Menzil-i Ka’ Sahrası

14 saat. Bu sahraya “Kazık Tutmaz” dahi derler. Sahra-i azime dür, berr ü yaban çöldür, asla bir şey bulunmaz. Suyu dahi yokdur,

mahûf mahaldür.

Menzil-i Kal’a Âsî Hurma (Tebük)

12 saat. Oturak. Bir gök kal’adur, lâkin hub mahalldür, önünden su akar ve bir birkesi vardur. Kal’anın etrafı kûmistan (!) misilli ağaçlıkdur. Etrafında urban evleri var. Bazı zahire ve karbuz getirip satarlar ve baytaran çokdur.

Menzil-i Sahrâ-i Meğàbir (Mekàbir)

12 saat. Bir sahrâ-i azimedür, beyaban çöldür. Asla bir şey bulunmaz, suyu dahi yokdur.

Menzil-i Kal’a-i Haydar (Uhaydır)

16 saat. Dere içinde bir kal’adur, etrafı dağdur ve taşlıkdur. Kal’a içinde bir kuyu vardur ve taşrada kal’a dibinde bir birke var,

suyu gayet hafif ve lezizdür. Kal’a içinde Baba Haydar namında bir veli medfundur. Ve bir mescid var. Ve Eyyüp Peygamber AS Hazretleri’nin kurdu derler, taş gibi bir şey anda olur.

Menzil-i Birke-i Muazzama

15 saat. Bir muazzam kal’adur, içinde kal’a kulları var. Kurbunda bir birke-i muazzama var, yağmur suyu gelir dolar. Taşradan urban bazı zahire getirip satarlar.

Menzil-i Dârul-Hamra

5 saat. Bir sahra-i azîmedür, berr ü yaban çöldür. Asla bir nesne bulunmaz, suyu dahi yokdur. Bir ismine “Pirinç Ovası” derler. Şakku’l-acûr nam mahalle varınca, beş saat kumdur.

Menzil-i Medâin-i Sàlih

17 saat. Oturak. Berr ü yaban çöldür. Boğazlar ve akabeler çokdur. Hazret-i Salih Peygamberin, deve deyip, mucizât-ı risâlet ile, bir kayadan deve çıkardığı mahalldür ve gazabullah gelip, kavm-i mezkûr hazf olduğu mahalldür. Safi kumlukdur. Suyu vardur, bir metin kal’ası vardur. Bir nesne bulunmaz. Gayet mahûf ve hatarnak yerdür. “Köçek Kayası” dahi derler.

Menzil-i Âlâ Kal’ası

7 saat. Bir acaip boğazdur. iki tarafı taş ve kaya dağlar. Ad ve Hûd ve Salih kavmi günlerinde şehirler ve karyeler var imiş, alâmetleri zâhirdür. Bir harab kalası vardur, lâkin içine girilmez. Mahûf ve gayet muhatardür. Limon ve durunç çokdur ve bağ u bağçeleri dahi vardur, latif hurma olur. Lâkin ahalisi bedfial olmağla gayet mahûf ve muhataralı mahaldür ve suyu çokdur.

Menzil-i Sahrâ-i Hidran (Fidran?)

18 saat. Sahrâ-i azimedür, berr ü yabandur, çöldür. Gayet mahûf ve muhataralı yerdür ve gayet sarp boğazlar vardur. Yolları ekseriya bir tarafı tarfetü’l-aynlık orman ve bir tarafı sarp dağlar. Suyı yokdur. Asla bir şey bulunmaz. Ekseriya huccac bu yolda zahmet çekerler.

Menzil-i Sahrâ-i Yeni Kuyular

20 (30) saat. Bir sahra-i yaban çöldür Merhum Valide Sultan bir muazzam kuyu yapdırmış ve kurbında bir harab mescid gibi var. Asla bir şey bulunmaz ve ba’zı mahallerde kuyular kazılmış su çıkmış, lâkin gayet alçakdur. (!) Ekser-i huccac anda ishal olurlar.

Menzil-i Hediyye Çeşmesi

18 Saat. Oturak Bu dahi bir sahra i azimedür. Berr ü yaban çöldür ve her ne mahalde kazarlar ise su çıkar. Huccac kondıkda nice bir yerlerde kazarlar heman su çıkar. Lâkin gayet alçak sudur, içmemek mümkin değüldür. Lâkin içmezler, zira insanı hasta ider ve ishal ider. Ol mahalde sinameki hâsıl olur, anun te’sirüdür. Ehl- i Medine bu mahalde huccacı karşılarlar.

Menzil-i Fahleteyn

8 saat. Berr ü yaban, cevanib-i erbaası dağdur. Anda yedi kuyu vardur, suları âb-ı zülâl gibidir. Huccaca hayat virür. Havası lâtifdür. Huccac-ı müslimîn Âla’dan bu mahalle gelince, su hususunda azîm zahmet çekerler. Ve badehu bu konağa bir azîm birke yapılmışdur ve suyı kal’a içinden hayvanlar çeküp birkeyi doldururlar.

Menzil-i Dâru’l-Karar

18 saat. İki dağdur. Orta yiri ova çölüdür. Bir şey bulunmaz, suyı çokdur.

(İslâm Mecmuası, München, B. Almanya, Ocak, Şubat, Nisan, Haziran 1976 Sayıları)