09. EL-YAZMASl KİTAPLAR

Doç. Dr. M. Esad COŞAN

El-yazmaları umumiyetle antika eşyalar gibi değerlidir ve kültür tarihimiz için büyük önem taşırlar. Çünkü; çoğu bir tarih belgesi durumundadır, ziyana uğramaları telâfisi imkânsız millî kayıplar doğurabilir.

Bu konuda halkın aydınlatılması ve ilgililerin uyarılması şarttır...

Tetkiklerimizde gördüğümüz kadarıyla, bunların kıymeti çok kere gereğince takdir edilmemektedir.

a. El-Yazması Nedir?

El-yazması eser, (manuscript, handschrift... vs.) adından anlaşılacağı gibi, matbaada basılmış, çoğaltılmış olmayan, elle yazılmış kitap veya risâle demektir. Bunlara eski devirlerde “nüsh” denirdi Kur’an-ı Kerim nüshası... vs. gibi. Hattâ, üzeri dua yazılı, üçgen şeklinde katlanmış kâğıt veya bezlere verilen “muska” adı da, bu nüsha kelimesinden bozmadır. Matbaanın gelişinden sonra nusha-i mahtùta (yazma nüsha) şeklinde kullanılır oldu; çünkü artık nüsha-i matbûa, yâni basma nüshalar da ortaya çıkmıştı. Şimdi ise bu tâbirlerin yerine kısaca “basma” ve “yazma” demekteyiz.

Yazma eser, bizde genellikle bildiğimiz kapaklı kitap şeklinde (codex) olabildiği gibi, nadiren de tomar ve rulo şeklinde bulunur. Bu ikinci şekil daha ziyade soy şecereleri, tarikat silsileleri, fermanlar ve bazı vakıfnâmelerde kullanılmıştır. Eni boyundan daha uzun olan ve genellikle halk şairlerine ait şiirlerin yazıldığı özel şekilli yazmalara ise, “cönk” adı verilir.

b. Türkiye’deki yazmalar

Türkiye, yazmalar bakımından çok zengindir. Ecdadımız ilme ve dolayısı ile kitaba büyük değer vermiş, bizlere zengin yazma koleksiyonları bırakmıştır. Üç kıt’adan, İslâm Aleminin çeşitli ülkelerinden toplanmış Arapça, Farsça, ve Türkçe yüzbinlerce yazma bize kadar ulaşmış bulunuyor. Topkapı Sarayı, Ragıppaşa, Köprülü, Atıfefendi, Nuruosmaniye... ve bu gibi müstakil ve hususi binaya sahip birçok kütüphane yanısıra, cami, tekke, dergâh gibi kutsal yerlere ve medreselere yapılan kitap bağışlarından teşekkül etmiş kütüphaneler de vardır.

Bugün devlet eline intikal etmiş yazmalara, bir dereceye kadar garanti altına alınmış gözüyle bakabiliriz. Fakat Türkiye’de çeşitli resmî müesseselerdekilerden başka, Özel şahıslarda da büyük miktarda yazma bulunduğu, yurt içi tetkik gezilerimizde dikkatimize çarpmıştır. Yalnız şehir ve kasabalarda değil, köylerde dahi bol yazmaya rastlanır. Bunların bir kısmı iyi korunmakla beraber, büyük çoğunluğu yangın, îhmal, haşerat, fare... gibi tehlikelere mâruz olduğu da bir gerçektir.

Birtakım kimseler Anadolu’yu köy köy dolaşarak antika eşya, eski elişleri, tarihî eşya yanısıra bu yazmaları da toplamakta, büyük şehirlere getirerek antikacı ve kitapçılara satmaktadır. Pek çok yazmanın, yabancı turistler tarafından buralardan; alınarak yurtdışına kaçırıldığı görülmektedir. Ayrıca bazı kimseler, sadece tezhipli, müzeyyen, güzel hatlı yazmaların kıymetli olduğunu sanmakta, gösterişsiz olanlar ihmal edilmektedir. Sözün kısası özel yazmalar, endişe edilmeye lâyık durumdadır, çeşitli tehlikelerle karşı karşıyadır, elden çıkabilirler.

Halbuki yazmaların millî kültürümüz için büyük önemi vardır. Türk kültürü bütün yönleri ve bütün devreleriyle işlenmiş, açıklanmış ve aydınlanmış olmaktan çok uzaktır; arşiv vesikalarımız iyi korunmamış, mevcutlar tetkik ve tasnif edilerek yayınlanmamıştır. Tarihî eserler ihmale uğramış, meselâ kitabeleri bile tamamen tesbit olunmamıştır. Kültür tarihiyle ilgilenenlerin faydalanacakları başlıca kaynakların bile henüz ilmî, güvenilir, indeksli baskıları yoktur... vs.

Ecdadımızın ilmî, fikrî ve edebî mahsûlleri olan eserleri de tam olarak bilemiyoruz; çünkü bu millî kültür hazineleri, el-yazmaları halinde eski eser kütüphanelerinde veya özel şahıs kitaplıklarında, gün ışığına çıkma ve tanıtılma sıralarının gelmesini bekliyor. Mevcutların bile katalogları büyük çoğunlukla neşredilmemiştir. Literatürümüz hakkında C. Brockellmann’ın Arap Edebiyatına dair meşhur Geschichte der Arabischen Literatur’u gibi bir eserimiz bile yoktur.

Zaman zaman görüldüğü gibi, yeni keşfedilen yazma bir eser bize, o güne kadar edebiyat ve tarih kitaplarımıza geçmemiş mühim bir müellif tanıtabiliyor; yahut bilinmeyen bir hususu ortaya çıkarabiliyor; yada çok değerli ve orijinal bir konuya dair olabiliyor. Meselâ, Kaşgarlı Mahmud’un 1072’de yazdığı Dîvân-u Lügati’t- Türk’ünü düşünelim. Bu eserin bulunup tanıtılması, Türk dil, edebiyat, tarih ve kültürü için yeni bir çığır açmış, eşsiz bir keşif, olmuştur. Kitabın yegâne yazması, elli-altmış yıl önce Ali Emirî Efendi tarafından bir kadından satın alınmış ve sonra devlete

intikal etmiştir. Bu yazma harp, yangın, rutubet, ihmalkârlık gibi bir sebeple zamanımıza ulaşamamış olsaydı, kültürümüz bakımından ne kadar büyük bir kayıp olacağı ortadadır.

Demek oluyor ki, yazmaların millî kültürümüz için hayatî bir önemi vardır; dıştan gösterişsiz de olsalar küçümsenmemelidirler. Onların iyi korunması, herkesin faydalanabileceği bir statüye kavuşturulmaları, millî, hattâ dinî bir ödevdir. Yazmalar olmadan, atalarımızı, tarihimizi, kültür ve medeniyetimizi, bugünkü cemiyet ve çevremizi lâyıkıyla tanımak; sosyal ve kültürel meselelerimizi çözmek, ruhî ve mânevî kalkınmayı sağlamak adetâ mümkün değildir.

c. Netice

Yazmalar konusunda devlet, millet ve fert olarak hepimize mühim görevler düşmektedir. Bunların neler olduğunu incelemek, ayrı bir yazı konusudur. Kısaca söylemek gerekirse, bizce başlıca şunlar yapılmalıdır:

1. Yazmaların değeri ve önemi konusunda yaygın bir eğitim;

2. Yazmaların (veya mikrofilmlerinin) özel ellerden mutlaka toplanması;

3. Yazma eser kütüphanelerinin maddî imkân ve mütehassıs bakımından geniş bir şekilde takviyesi;

4. Yazmaların dağınık kütüphanelerden, her şehirden (veya kasabadan) gerekli imkânlara ve mütehassısa sahip tek bir merkezde toplanması;

5. Yurt (hattâ dünya) çapında tesbit ve tasnif çalışması.

(İslâm Mecmuası, München, B. Almanya, Ağustos 1976, s.185)