11. EBCED HESABI İLE TARİH DÜŞÜRME SANATI (2)
Doç. Dr. M. Es’ad COŞAN
Geçen sayıda, ebcedle tarih düşürme konusunu anlatmağa başlamış ve en basitlerinden başlayarak bazı misaller vermiş; hesabın nasıl yapılacağını anlatmıştık. Bu yazımızda daha mütekâmil misaller ve çeşitleri anlatmak istiyoruz.
Belirttiğimiz gibi, ebced hesabı ile tarih düşürme, önce harf gruplarından tek kelimelere, sonra tek kelimelerden nükteli ibarelere doğru gelişme göstermiştir.
Böylece ebcedli tarihler önceleri nesir halinde iken, daha sonra manzum olarak da tertip edilmeğe başlanmıştır. Bu nazmen tarih düşürmenin, daha zor ve ileri bir sanat merhalesi olduğu aşikârdır. Zira tarihi düşüren şahıs (ki müverrih diye adlandırılır) hem şiirin veznine, kafiyesine uymak; hem de belirtilmek istenen tarih rakamına muvafık anlamlı, nükteli bir ibare bulmak zorunda kalmaktadır. Rivayete göre, ilk manzum tarih mısraını Fatih devri ulemasından Hızır Bey söylemiş. Bilindiği üzere bu Hızır Bey 1 Rebiulevvel 810-863 (6 Ağustos 1407-1458, 59) yılları arasında yaşayan büyük bir Türk alim ve şairidir. Nasreddin Hoca’nın torunlarından imiş. Fetihten sonra İstanbul’un ilk kadısı oldu. Tazarruat adlı edebî şaheserin sahibi olan Sinan Paşa’nın babasıdır. Akaide dair Kasîde-i Nûniyesi çok meşhurdur, İstanbul’un karşı yakasında geniş bir arazisi vardı ki bugün orası onun adına izafeten Kadıköy diye adlandırılır.
Fatih Sultan Mehmed’in, fetihten önce yaptırmış olduğu bir cami için söylendiği zikredilen o mısra şöyledir:
جامع زيد عمر من عمره
Okunuşu: (Câmiun zîde umru men amereh.) (Vezni: Fâilâtün-mefâilün-feilün)
Mânâsı: “Bir cami ki, yaptıranın ömrü ziyade olsun!” Ebced hesabıyla 850 hicri yılını gösteriyor ki, İstanbul’un fethinden 7 sene önce demektir. Görüldüğü üzere bu ibare Arapça’dır.
Türk dili ile söylenmiş ilk manzum tarih olarak ise, İstanbul’un fetih tarihi için söylenmiş şu mısra gösteriliyor:
اهل دين استانبولى اۤلدى جدال وجنكله
(Ehl-i din İstanbul’u aldı cidâl ü ceng ile) (Vezni: Fâilâtün-fâilâtün-fâilâtün-fâilün)
İstanbul’un fethi için ehemmiyetine binâen pek çok tarih söylenmiş, geçen yazımızda söylediklerimize ilaveten
اۤخرون، عون خالق، كفاره قيامت، كافره قيامت
(Âhirûn), (avn-i Hàlık), (küffâra kıyâmet) veya (kâfire kıyâmet)
زهى عون لله اۤلندى ستانبول
(Zehî avn-i li’llâh alındı Stanbûl),
ينصرك الله بنصرٍ عزيز
(Yensuruke’llàhu bi-nasrin azîz)
Mânâsı: “Allah sana aziz bir nusret ile yardım eyler, veya eylesin!” Bu tarihlerden âhirûn sözünü, bizzat Fatih Sultan Mehmed’in bulup söylediği rivayet ediliyor. Bu hususta bir de beyit vardır:
Feth-i İstanbul’a fırsat bulmadılar evvelûn,
Feth idüp Sultan Muhammed didi târih: “Âhirûn”
Fatih’in ve çevresindeki ulemânın böyle ebced hesabına karşı bariz bir ilgi göstermesi, kanaatımızca, Osmanlı diyarında ebcedle tarih düşürmeye revaç vermiş olmalıdır. Gerçekten de bu sahadaki mahsullerin İstanbul’un fethinden sonra birdenbire dikkati çekecek kadar çoğaldığı görülüyor.
Bazı Misaller:
انگروسى منهزيم قلدى سليمان زمان
(Üngürûsı münhezim kıldı Süleymân-ı zaman) = 932
1+50+20+200+6+60+10 = 347
40+50+5+7+10+40 = 152
100+30+4+10 = 144
60+30+10+40+1+50 = 191
7+40+1+50 = 98
Toplam: 932
اۤلدى قبرس اۤطه سن شاه سليم
(Aldı Kıbrıs adasın Şâh Selim) = 978
1+30+4+10 = 45
100+2+200+60 = 362
1+9+5+60+50 = 125
300+1+5 = 306
60+30+10+40 = 140
Toplam: 978
اهل سنة منزلى اولدى روان
(Ehl-i Sünnet menzili oldı Revân) = 991
1+5+30 = 36
60+50+400 = 510
40+50+7+30+10 = 137
1+6+30+4+10 = 51
200+6+1+50 = 257
Toplam: 991
قيلدى ابراهيم افندى ارتحال
(Kıldı İbrâhîm Efendi irtihàl) = 1198
100+10+30+4+10 = 154
1+2+1+200+1+5+10+40 = 259
1+80+50+4+10 = 145
1+200+400+8+1+30 = 640
Toplam: 1198
جان شيريننى ويردى فرهاد
(Cân-ı şîrînini virdi Ferhâd) = 1204
3+1+50 = 54
300+200+10+50+10+50+10 = 630
6+10+200+4+10 = 230
80+200+5+1+4 = 290
Toplam: 1204
اوچ گمى يول بولدى، گمسز اۤت گبى قوشدى يمه
(Üç gemi yol buldı, gemsiz at gibi koşdı yeme) = 1213
1+6+3 = 10
20+40+10 = 70
10+6+30 = 46
2+6+30+4+10 = 52
20+40+60+7 = 127
1+400 = 401
20+2+10 = 32
100+6+300+4+10 = 420
10+40+5 = 55
Toplam: 1213
اولدى صالح افندى دفتردار
(Oldı Sàlih Efendi defterdâr) = 1214
1+6+30+4+10 = 51
90+1+30+8 = 129 1+80+50+4+10 = 145
4+80+400+200+4+1+200 = 889
Toplam: 1214
گچدى غالب دده جاند١ن يا هو
(Geçdi Gàlib Dede cândan yâ hû) = 1214
20+3+4+10 = 37
1000+1+30+2= 1033
4+4+5 = 13
3+1+50+4+1+50 = 109
10+1+5+6 = 22
Toplam: 1214
ايلدى رحلة، گلوپ قدسى افندى كعبه دن
(Eyledi rıhlet, gelüp Kudsî Efendi Kâ’be’den) = 1221
1+10+30+4+10 = 55
200+8+30+400 = 638
20+30+6+2 = 58
100+4+60+10 = 174
1+80+50+4+10 = 145
20+70+2+5+4+50 = 151
Toplam: 1221
Tarih düşürmenin diğer çeşitlerini, ileriki sayılarda anlatmaya devam edeceğiz inşâallah.
(Diyanet Gazetesi, s.199, 15 Ekim 1978, sf. 4)